Η μνήμη: απόγονοι «Τουρκοκρητικών»

Οι μουσουλμάνοι που ανταλλάχθηκαν με τη συνθήκη της Λοζάνης και μεταφέρθηκαν σε τουρκικό έδαφος δεν αποτελούσαν ένα ομοιογενές σώμα. Μία από τις διακριτές ομάδες ανάμεσά τους ήταν οι μουσουλμάνοι με μητρική την ελληνική γλώσσα. Οι «Τουρκοκρητικοί» και οι «Τουρκογιαννιώτες» ήταν οι μεγαλύτερες σε αριθμό τέτοιες ομάδες. Η καθεμιά από τις περιπτώσεις αυτές είχε στο εσωτερικό της, επίσης, διαφοροποιήσεις οικονομικές, κοινωνικές κα. Όμως, υπήρχε και η  κοινή εμπειρία τους κατά την ανταλλαγή και την εγκατάστασή τους στην Ανατολία, γιατί, λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα τους ως αλλόγλωσσοι εκεί, υπέστησαν φίμωση κάθε έκφρασης που θύμιζε την προέλευσή τους. Η πρώτη γενιά των ελληνόφωνων μουσουλμάνων έπρεπε να καταπιέσει τη μνήμη της ιδιαίτερης πατρίδας της προκειμένου να συμμορφωθεί στις απαιτήσεις του νεοϊδρυμένου εθνικού κράτους στο οποίο εγκαταστάθηκε.

Οι «Τουρκοκρητικοί», όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζονται οι Κρητικοί μουσουλμάνοι, αποτελούσαν μία τέτοια περίπτωση. Το ενδιαφέρον, επομένως, είναι πώς συντηρήθηκε μέχρι σήμερα μια ταυτότητα «κρητική» στους απόγονους τους δεύτερης και τρίτης γενιάς, όταν, στα πλαίσια του παραπάνω περιορισμού, στην Τουρκία δεν λειτούργησαν για δεκαετίες προσφυγικοί σύλλογοι που να αναπαράγουν τη μνήμη των ανταλλαγέντων. Για την ακρίβεια, πριν την ίδρυση του Ιδρύματος Ανταλλαγέντων της Συνθήκης της Λοζάνης (Lozan Mubadilleri Vakfi) το 2001, ένα μεγάλο τμήμα των Τούρκων αγνοούσαν ακόμη και το ίδιο το γεγονός της ανταλλαγής των πληθυσμών.

Ένας σημαντικός φορέας μνήμης και παράγοντας συντήρησης μιας «κρητικότητας» μέχρι σήμερα ήταν, και παραμένει, η γλώσσα. Πολλοί μουσουλμάνοι της πρώτης γενιάς που εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία δεν έμαθαν ποτέ τουρκικά και στα σπίτια τους συνέχισαν να μιλούν ελληνικά, το κρητικό ιδίωμα των αρχών του αιώνα. Η γλώσσα αυτή έχει επιβιώσει 100 χρόνια αργότερα, κρατώντας μάλιστα σε χρήση μια μορφή ελληνικών που σήμερα δεν μιλιέται στην Ελλάδα. Αυτή η γλώσσα ακούγεται στη βιντεοσκοπημένη ομιλία μιας υπερήλικης, η οποία ανήκει στην πρώτη γενιά ανταλλαγέντων. Ακούμε, δηλαδή, ό,τι κοντινότερο στη γλώσσα που έφερε μαζί της από την Κρήτη στη Σμύρνη. Πλάι σε αυτό ένας απόγονος δεύτερης γενιάς τραγουδάει σειρά μαντινάδων.

Η καταστολή της έκφρασης της πρώτης γενιάς φαίνεται ότι είχε ως επακόλουθο μια εξιδανίκευση της Κρήτης στις ενδοοικογενειακές αφηγήσεις. Η εικόνα της, ως ιδεατής πατρίδας, μεγεθύνθηκε και αυτό αναπαράγεται από τις επόμενες γενιές μέχρι σήμερα.

«Τι DNA είναι το κρητικό που είναι τόσο έντονο ακόμη και στην τρίτη γενιά; Γιατί ήμουν τόσο περήφανη για ένα τόπο τόσο μακριά από τη Σμύρνη; Γιατί μια σκέτη ντομάτα ήταν πιο γευστική στην πατρίδα; Γιατί μια ολόκληρη ζωή η ψυχή μου δε βρισκόταν στη Σμύρνη που είχα τα πάντα; Γιατί τα βράδια δεν μπορούσα να κοιμηθώ χωρίς να ακούσω τον Φουσταλιέρη; Μήπως δεν ήμουν στα καλά μου; Τελικά την πρώτη φορά που έφτασα στην Κρήτη, κατάλαβα ότι δεν ήμουν κουζουλή. Βρήκα τα μάτια του μπαμπά μου σε ένα άλλο άνθρωπο μέσα σ’ ένα καφενείο. Βρήκα τη στάση της μάνας σε μια άλλη γυναίκα που μάλλον περίμενε το λεωφορείο», περιγράφει σε συνέντευξή της απόγονος ανταλλαγέντων Κρητικών μουσουλμάνων που εγκαταστάθηκε στην Κρήτη.

Οι μελέτες που τα τελευταία χρόνια στρέφουν το ενδιαφέρον τους στην ταυτότητα αυτή των απογόνων Κρητικών διαπιστώνουν την ύπαρξη μιας «κρητικότητας», η οποία, όμως, δεν έχει ξεκάθαρα χαρακτηριστικά. Εκτός από τη γλώσσα και τη νοσταλγία για έναν τόπο που δεν γνώρισαν – αλλά τον ονομάζουν πατρίδα – η μνήμη της Κρήτης και η ιδιότητα του Κρητικού απόγονου στην Τουρκία συγκροτείται από μικρές πρακτικές της καθημερινότητας. Αυτές, όμως, μπορεί να είναι διαφορετικές από οικογένεια σε οικογένεια κι από περιοχή σε περιοχή. Μία περίπτωση τέτοια είναι η μαγειρική, οι συνταγές, συνήθης πρακτική μνήμης σε μετακινούμενους πληθυσμούς. Άλλες πρακτικές, όμως, που μπορεί να μην μοιράζονται μεταξύ των μετεχόντων σε αυτήν την «κρητικότητα» είναι, για παράδειγμα, στάσεις ή κινήσεις του σώματος. Η Ε. Ψαραδάκη παραθέτει από τις συνεντεύξεις της έρευνάς της: «Όπως όλοι οι Τουρκοκρητικοί ο πατέρας μου καθόταν πάντα στη μία μεριά του γαϊδάρου» ή «Πλέκω όπως οι Κρητικιές […] Έτσι το έμαθα και το συνήθισα από μικρή ηλικία», αναφερόμενη στον τρόπο που κρατάει τις βελόνες, με τρία δάχτυλα.

Η έντονη αυτή σύνδεση των επόμενων γενιών με την καταγωγή τους είναι ορατή σήμερα και στους συλλόγους που έχουν συγκροτηθεί από τους απογόνους. Ενεργοί με ετήσιες γιορτές, συναντήσεις μνήμης, επαφές με συλλόγους Μικρασιατών στην Ελλάδα και ενεργές σελίδες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως το πιο παραδοσιακό facebook, οι σύλλογοι αυτοί κρατούν ενεργές τις μνήμες και τις μνημονικές κοινότητες γύρω από την πληθυσμιακή μετακίνηση της δεκαετίας του 1920.