Οι πολλές ζωές ενός τραγουδιού

Η ιστορία πολλών τραγουδιών της ευρύτερης περιοχής της ανατολικής Μεσογείου είναι συνδεδεμένη με τις μετακινήσεις των διαφορετικών γλωσσικών και εθνοτικών ομάδων που έζησαν στην περιοχή. Τραγούδια που κρατώντας την ίδια μελωδία μεταφράστηκαν ή αποδόθηκαν με άλλους στίχους σε διαφορετικές γλώσσες, τραγούδια μητρικής γλώσσας διαφορετικής από την κυρίαρχη γλώσσα της χώρας υποδοχής προσφύγων, διάφορα δάνεια και αντιδάνεια, αποτέλεσαν πεδίο ανταλλαγής καθώς και συμβολικό τόπο αναφοράς σε μια διαφορετική ταυτότητα.

Οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι πρόσφυγες που έφυγαν από την Κρήτη το 1924 (γνωστοί ως τοουρκοκρητικοί) διατήρησαν για χρόνια τη γλώσσα τους στις νέες τους πατρίδες.  Κι όταν πλέον την έχασαν ως βασικό καθημερινό εργαλείο επικοινωνίας, τη διατήρησαν στη μουσική τους έκφραση. Παρόμοια περίπτωση, αρκετοί απόγονοι ελληνόφωνων μουσουλμάνων προσφύγων από τη Μακεδονία, διατηρούν μέχρι σήμερα στη μνήμη τους παραδοσιακά τραγούδια στα ελληνικά.

Πέρα όμως από την διατήρηση μέρους της ταυτότητας μέσω της αλλόγλωσσης μουσικής παράδοσης, υπήρξαν τραγούδια που τραγουδήθηκαν σε πολλές γλώσσες. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: το «Καναρίνι μου γλυκό» που πρωτοτραγούδησε στα ελληνικά η εβραία, γεννημένη στην Κωνσταντινούπολη και μεγαλωμένη στη Θεσσαλονίκη, Ρόζα Εσκενάζι, γνωστό στα τουρκικά ως “Sıra Sıra Siniler” και το «Ελενίτσα μου» του σμυρνιού Γιάννη Δραγάτση, πολύ διαδεδομένο στα λαντίνο (γλώσσα των σεφαραδιτών εβραίων) ως “Alevanta Jacko” (βλέπε εδώ την εκτέλεση του θεσσαλονικιού Δαβίδ Σαλτιέλ και εδώ τη σύγχρονη εκτέλεση της Yasmina Levy).

Η συλλογικότητα των Χανίων Yar Aman δίνει την ιστορία και τις διαφορετικές εκδοχές του τραγουδιού που είναι γνωστό στην Κρήτη με τον τίτλο «Τα βάσανά μου χαίρομαι». Το τραγούδι, ηχογραφημένο για πρώτη φορά στις αρχές του εικοστού αιώνα στα αράβικα ως “Qadukka al mayyas”, είναι γνωστό στα τουρκικά ως  “Ada Sahillerinde”. Στην Ελλάδα ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στα 1928 από τον Κωνσταντινουπολίτη Αντώνη Διαμαντίδη ή Νταλγκά με τον τίτλο «Μάτια μου» ως παραδοσιακό τραγούδι της Μικράς Ασίας. Ηχογραφήσεις του υπάρχουν ακόμη στα κούρδικα και στα εβραϊκά.

Οι μετακινήσεις πληθυσμών που έγιναν για να επιτευχθεί η εθνική, γλωσσική και πολιτιστική ομογενοποίηση των κρατών της περιοχής πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό τον στόχο τους. Η διασπορά των τραγουδιών αυτών μπορεί όμως να ιδωθεί ως τεκμήριο της έντονης πολιτιστικής επαφής των λαών της ανατολικής μεσογείου και ως έκφραση μιας υπόγειας, πολύγλωσσης και επίμεικτης κουλτούρας.