Το λοιμοκαθαρτήριο στην Μακρόνησο

Φωτογραφία του λοιμοκαθαρτηρίου που λειτούργησε στην Μακρόνησο την περίοδο 1922-1923. Η φωτογραφία προέρχεται από το άρθρο του Melville Chater, “History’s Greatest Trek, with 52 illustrations” που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό National Geographic, vol. xlvii, no 5, November 1925 (φωτογράφος C. D. Morris). Το άρθρο παρουσίαζε εκτενώς την ανταλλαγή πληθυσμών και συνοδευόταν από πολλές φωτογραφίες. 

Η Μακρόνησος είναι ακατοίκητο και βραχώδες νησί που εκτείνεται παράλληλα με την ανατολική ακτή της Αττικής. Στον τόπο αυτό λειτούργησαν κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου στρατόπεδα και χώροι εγκλεισμού για στρατιώτες, αξιωματικούς και πολίτες «ύποπτων» φρονημάτων. Εκεί, μέσα από ένα πλέγμα προπαγάνδας, ψυχολογικής και σωματικής βίας το κράτος προσπάθησε να «αναμορφώσει» τα «φρονήματα» των εξορίστων.

Η Μακρόνησος έχει όμως ακόμα ένα, σχετικά άγνωστο, παρελθόν ως τόπος απομόνωσης και εξορίας εχθρών και αποσυνάγωγων. Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων λειτούργησε ως τόπος φυλάκισης για χιλιάδες μουσουλμάνους αιχμαλώτους πολέμου. Πολλοί από αυτούς μεταφέρθηκαν εκεί καταπονημένοι και άρρωστοι. Εκατοντάδες τάφοι αιχμαλώτων βρέθηκαν το 1948 κατά την κατασκευή στρατοπέδου, σύμφωνα με τη μαρτυρία των τότε εξορίστων. Οι αιχμάλωτοι που επέζησαν μεταφέρθηκαν στην Τουρκία το 1913. 

Εννιά χρόνια μετά, στη Μακρόνησο μεταφέρθηκαν πρόσφυγες από τη Ρωσία και τον Πόντο. Οι εκ Ρωσίας αφίχθησαν την άνοιξη του 1922 και μοιράστηκαν στα λοιμοκαθαρτήρια του Αγίου Γεωργίου Σαλαμίνας και Μακρονήσου. Στη διάρκεια του επόμενου χρόνου (1922-1923) και ιδίως μετά την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο χιλιάδες πρόσφυγες (κυρίως από τον Πόντο) όπου και παρέμειναν σε καραντίνα μέχρι να αποφασιστεί η εκ νέου μεταφορά τους. Η εγκατάσταση τους σε σκηνές έγινε κατά ζώνες (ανάλογα με την περιοχή προέλευσης των προσφύγων και των ασθενειών τους) και τοποθετήθηκαν απολυμαντικοί κλίβανοι. Την διατροφή, εγκατάστασή και περίθαλψη των προσφύγων ανέλαβε από τα τέλη του 1922 η φιλανθρωπική οργάνωση με το όνομα «Νοσοκομεία των Αμερικανίδων Κυριών» (American Women’s Hospitals) η οποία ίδρυσε τρία πρόχειρα νοσοκομεία, ένα για ευλογιά, ένα για τύφο και ένα για μη μεταδοτικές ασθένειες. Παρόλες όμως τις προσπάθειες η Μακρόνησος υπήρξε ο τόπος θανάτου για πολλούς πρόσφυγες που έφτασαν εκεί εξαντλημένοι από τις κακουχίες και την πείνα. 

Για την ιστορία των πρώτων προσφύγων εκ Ρωσίας, προσφύγων που η  τότε κυβέρνηση δεν ανέμενε, χαρακτηριστικά είναι τα δημοσιεύματα της εφημερίδας Εμπρός της 23.6.1922 και της 21.7.1922. Στο πρώτο παρατίθεται συζήτηση στη βουλή σχετικά  κυρίως με τους πρόσφυγες που στάλθηκαν στον Άγιο Γεώργιο Σαλαμίνας και τους υγειονομικούς κινδύνους που η παραμονή τους εκεί επέφερε. Στο δεύτερο, σε άρθρο με τίτλο «Η τραγωδία των Ελλήνων της Ρωσίας», δίνεται το ιστορικό της μετακίνησης των πληθυσμών αυτών και στηλιτεύεται η πολιτική αδράνειας της κυβέρνησης Πρωτοπαπάδακη. Το δημοσίευμα επιβεβαιώνει την τραγική κατάσταση των αφιχθέντων στον Άγιο Γεώργιο Σαλαμίνας: «επειδή δεν ελήφθησαν εγκαίρως τα απαιτούμενα υγειονομικά μέτρα της αραιώσεως, της απομονώσεως, της επιβαλλόμενης καθαριότητος και διαίτης επί των 8600 προσφύγων  ήδη έχουσιν αποθάνη περί τους χιλίους διακοσίους εντός πεντήκοντα μόνον ημερών».

Τρεις ακόμα φωτογραφίες από την Μακρόνησο του 1923 βρέθηκαν στο αρχείο της American Women’s Hospitals διαθέσιμες στο αποθετήριο iDEA, Libraries e-repository and archives του Drexel University στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Διαθέσιμες εδώ:

https://idea.library.drexel.edu/islandora/object/lca%3A8146#page/1/mode/1up 

https://idea.library.drexel.edu/islandora/object/lca%3A8147#page/1/mode/1up 

https://idea.library.drexel.edu/islandora/object/lca%3A8148#page/1/mode/1up