Η έξοδος των μουσουλμάνων από τη Μακεδονία και οι λίγοι που εξαιρέθηκαν

Οι αφηγήσεις για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών παρέμειναν για πάρα πολλά χρόνια εθνοκεντρικές. Αυτό ίσως υπήρξε μια αναγκαιότητα λόγω του τραύματος του προσφυγικού πληθυσμού αλλά και της ανάγκης του να ενσωματωθεί σε μια νέα έκτακτη κατάσταση όπου το ελληνικό κράτος και η ελληνική κοινωνία τον αντιμετώπισαν πολλές φορές εχθρικά. Από την άλλη, ο εθνοκεντρισμός αυτός υπήρξε μια κεντρική πολιτική επιλογή του ελληνικού κράτους που τον χρησιμοποίησε πολλές φορές σύμφωνα με τις διπλωματικές εξελίξεις αλλά και τις δικές του στοχεύσεις.

Τα τελευταία 20 χρόνια έχει αναδειχθεί όμως μια άλλη πλευρά της ανταλλαγής. Αυτή της αμοιβαιότητας και της προβολής αν όχι μιας κοινής αλλά μιας παρόμοιας εμπειρίας: της εμπειρίας της υποχρεωτικής φυγής  από τον τόπο που θεωρείς δικό σου. Χιλιάδες Έλληνες και Τούρκοι ταξίδεψαν τα τελευταία χρόνια στα χωριά των προγόνων τους, ερχόμενοι έτσι σε άμεση επαφή με τον «άλλο». Βιβλία, εκθέσεις και συζητήσεις ανέδειξαν το ζήτημα της ανταλλαγής ως ενός βίαιου ξεριζωμού που επιβλήθηκε σε ανθρώπους που δεν ήθελαν να φύγουν από το χωριό τους ή την πόλη τους. Κι αν για πολλούς χριστιανούς που βρέθηκαν στη δίνη του πολέμου η φυγή υπήρξε μία αναγκαία λύση, δεν ήταν το ίδιο για πολλούς χριστιανούς της Καππαδοκίας ή μουσουλμάνους που για γενιές είχαν ζήσει στη Μακεδονία. 

Οι τελευταίοι καταγράφονται στην Κατάσταση του Αυγούστου του 1924. Μέχρι τη στιγμή εκείνη είχαν μετακινηθεί από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης συνολικά 203.925 άνθρωποι. Η Κατάσταση δίνει στοιχεία για την ημέρα της αναχώρησης, το όνομα του πλοίου, το λιμάνι του προορισμού και για το συνολικό αριθμό των επιβατών που είχαν ταξιδέψει με το συγκεκριμένο πλοίο. Η μεταφορά των μουσουλμάνων έγινε αποκλειστικά με τουρκικά πλοία, επιλογή για λόγους γοήτρου και ιδεολογίας, της τουρκικής κυβέρνησης. [1] Τα λιμάνια αποβίβασης για τις μετακινήσεις του Αυγούστου ήταν η Μερσίνη, η Ραιδεστός, ο Τσεσμές, η Νικομήδεια (Ismid), η Κωνσταντινούπολη, η Σαμσούντα, η Καλλίπολη, τα Βουρλά (Ourla) και η Αττάλεια. Σε αντίστοιχες λίστες των μηνών Απριλίου και Ιουνίου εμφανίζονται ακόμη τα Μουδανιά, η Καλλικράτεια, η Σμύρνη, το Μυριόφυτο (Mürefte) και η Κερασούντα. Τον Αύγουστο του 1924 αναχώρησαν μουσουλμάνοι από τις εξής περιοχές : Καστοριά, 7.949, Σιδηρόκαστρο (Demir-Hissar), 993, Γιαννιτσά (Yenidje), 57, Σέρρες, 5.346, Φλώρινα 1.068, Βέροια, 1.594, Φανός Κιλκίς (Mayadag), 5, Νεάπολη Κοζάνης (Nasellits), 9, Λαγκαδάς, 45, Κιλκίς 34, Αριδαία (Karadjova) 335, Θεσσαλονίκη, 146, Έδεσσα (Vodena) 10, Πτολεμαΐδα (Kayalar), 5.100.

Η αναχώρηση των Μουσουλμάνων της Μακεδονίας (της Θεσσαλονίκης συμπεριλαμβανομένης) ολοκληρώθηκε μέχρι το τέλος του 1924. Αρκετοί ήταν οι μουσουλμάνοι της Θεσσαλονίκης που προσπάθησαν να παραμείνουν στην πόλη. Αυτοί που κυρίως το πέτυχαν ήταν οι μουσουλμάνοι ξένης υπηκόοτητας, κυρίως αλβανικής και σερβικής καθώς και ορισμένοι Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι) που είτε ζούσαν στην Ελλάδα ή  ήρθαν σαν φυγάδες μετά το τέλος του πολέμου ως συνεργάτες του Ελληνικού Στρατού ή αντιφρονούντες. Εδώ παραθέτουμε δύο τεκμήρια της Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης από το αρχείο της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας (ΓΑΚ-ΙΑΜ) με καταλόγους των μουσουλμάνων που παρέμειναν στην πόλη. 

Το πρώτο φέρει ημερομηνία 21.1.1925 και περιέχει συνολικά 97 πρόσωπα με τις διευθύνσεις και τα επαγγέλματά τους. Από αυτούς 50 ήταν υπήκοοι Σερβίας, 20 Αλβανίας, 12 ήταν ανταλλάξιμοι  και εφτά «αγνώστου υπηκοότητος». Το τεκμήριο έχει παρουσιαστεί αναλυτικά.[2] Εμείς θα σημειώσουμε ότι οι περισσότεροι από τους Σέρβους ήταν στραγαλοπώλες, χαλβατζήδες, γαλακτοπώλες, μάγειρες και ζαχαροπλάστες και οι περισσότεροι από τους Αλβανούς, φύλακες. Ανάμεσα στους Αλβανούς υπήρχαν ορισμένοι κτηματίες. Από τους ανταλλάξιμους οι περισσότεροι ήταν εύποροι εισοδηματίες και έμποροι που είχαν εξασφαλίσει άδεια της Μικτής Επιτροπής ή της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας.[3] Ο κατάλογος αυτός περιέχει πρόσωπα που εμφάνιζαν διευθύνσεις κυρίως στο κέντρο και τα ανατολικά της πόλης.

Το δεύτερο φέρει ημερομηνία 4.2.1925 και περιέχει συνολικά 57 πρόσωπα με τις διευθύνσεις και τα επαγγέλματά τους. Το τεκμήριο περιέχει τους μουσουλμάνους που ζούσαν στην περιοχή της Άνω Πόλης (από τους 57 ένας εμφανίζεται να μένει στην περιοχή του Μεβλεχανέ και ένας στο Εσκί Ντελίκ). Οι 42 είναι αλβανικής υπηκοότητας, οι οχτώ Κιρκάσιοι, οι τέσσερις Σέρβοι, ένας Οθωμανός, ένας Γάλλος και ένας αγνώστου υπηκοότητας και όλοι φέρουν πιστοποιητικά διαφορετικών αρχών που επιτρέπουν την παραμονή τους στην πόλη. Αρκετοί από αυτούς είναι έμποροι και κτηματίες αλλά υπάρχουν ακόμη εργάτες (κυρίως καπνεργάτες), υπάλληλοι, φύλακες και επαγγελματίες (δύο αρτοποιοί, ένας πανδοχέας, ένας καπνοπώλης, ένας αμαξηλάτης, ένας πεταλωτής και ένας ωρολογοποιός), ένας μαθητής καθώς και δύο γυναίκες.  

Σύμφωνα με το δεύτερο τεκμήριο στην οδό Αθηνάς, στο νούμερο 2, έμενε ο Φαΐκ Μουσταφά, αλβανός υπήκοος, κτηματίας, με την εφταμελή οικογένειά του. Ένα χρόνο μετά, στις 5.2.1926 στην οδό Αθηνάς, στο νούμερο 2, έμενε (και;) ο Αθανάσιος Μπιτσακτσής, πρόσφυγας ανταλλάξιμος από το Αΐβαλί. 

[1] Bruce Clark, Δύο φορές ξένος. Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν την σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία, Ποταμός, Αθήνα 2007, σ. 211-212.

[2] Ευάγγελος Χεκίμογλου, «Οι τελευταίοι μουσουλμάνοι φεύγουν από τη Θεσσαλονίκης» στο Ευάγγελος Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη, Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος. Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης, Έκφραση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 377-385. 

[3] Στο ίδιο, σ. 381-384.