Προσφυγικές κατοικίες στην Καλαμαριά

Κατά τα έτη 1912-1913 πληθυσμοί ανάμεσα στις τωρινές επικράτειες των κρατών της Ελλάδας, Τουρκίας και Βουλγαρίας μετακινούνται έπειτα από μαζικές διώξεις των εκάστοτε στρατών, οι οποίοι εκτοπίζουν αμάχους από τις περιοχές ελέγχου τους. Σημαντικός αριθμός των εκτοπισμένων εγκαθίσταται στη βόρεια Ελλάδα, ενώ πολλοί πρόσφυγες εγκαθίστανται εξαρχής στη Θεσσαλονίκη -ή μετέπειτα μετακινούνται προς αυτήν. Έκτοτε, μια νέα μορφολογία του τοπίου της πόλης και του πληθυσμού που κατοικεί σε αυτήν αρχίζει να διαμορφώνεται. Είναι σημαντική η μεταστροφή του τοπίου που πραγματοποιείται στα ανατολικά προάστια της πόλης. Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων που συνεχώς καταφθάνει στην Θεσσαλονική -με κορύφωση τα έτη 1920-1922 έως και την εφαρμογή της ελληνοτουρκικής Συμφωνίας της Ανταλλαγής πληθυσμών- χρήζει στέγασης. Έτσι, περιοχές της Θεσσαλονίκης που δεν έχουν κτιστεί γίνονται οι νέοι τόποι εγκατάστασης των προσφύγων που συνεχώς καταφθάνουν στην πόλη. 

Ένας από τους τόπους μαζικής εγκατάστασης των προσφύγων της εποχής είναι η Καλαμαριά. Παρότι το πολεοδομικό σχέδιο του 1921 φέρεται να προέβλεπε τη δημιουργία κατοικιών για υψηλά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα στην περιοχή, το γεγονός ότι ήταν άκρως επείγουσα η εύρεση μη κτισμένων περιοχών για την εγκατάσταση των προσφύγων, οδήγησε στη δημιουργία κάποιων από τους μεγαλύτερους προσφυγικούς συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης στην ευρύτερη περιοχή της Καλαμαριάς.

Συγκεκριμένα στο ακρωτήρι Καραμπουρνού εγκαθίστανται σύμφωνα με τον Mark Mazower κατά τα έτη 1920-1921 περίπου 20.000 Καυκάσιοι πρόσφυγες. Λίγο αργότερα, και μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης το 1923 καταφθάνουν στην ευρύτερη περιοχή και εγκαθίστανται στους συνοικισμούς Καλαμαριάς και Αρετσούς πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και τη Θράκη. Ιδιαίτερα δε, στην Αρετσού και Νέα Κρήνη -ανήκουν στον τωρινό Δήμο Καλαμαριάς- εγκαθίστανται πληθυσμοί από τα παράλια της Μικράς Ασίας, κάποιοι εκ των οποίων ήταν αλιείς και στην παραθαλάσσια αυτή περιοχή συνέχισαν να απασχολούνται με την αλιεία. 

Όμως οι συνθήκες διαβίωσης και στέγασης όλων εκείνων των νέων αφιχθέντων στην Καλαμαριά ήταν ιδιαίτερα δύσκολες. Συγκεκριμένα, ο Mazower αναφέρει πως κατά την άφιξή τους στην Καλαμαριά και για καιρό μετά οι πρόσφυγες ζούσαν στριμωγμένοι «ανάμεσα σε μισοτελειωμένους δρόμους και μικροσκοπικά ξύλινα παραπήγματα». Το 1926 κατασκευάζονται συγκροτήματα τεσσάρων κατοικιών από την Πρόνοια (τετρακατοικίες), ενώ λίγο αργότερα αποφασίζεται η οικοδόμηση μονοκατοικιών από την ΕΑΠ και η χρήση προκατασκευασμένων ξύλινων σπιτιών από την Πρόνοια. 

Σχετικά με τις εικονιζόμενες κατοικίες, πρόκειται για δύο από τις τελευταίες προσφυγικές κατοικίες της περιοχής της Αρετσούς/Καλαμαριάς, που έως και το έτος 2006, όταν δηλαδή και λήφθηκαν οι φωτογραφίες, δεν είχαν γκρεμιστεί και ξαναχτιστεί πλέον ως πολυκατοικίες. Οι μεταμορφώσεις της ευρύτερης περιοχής της Καλαμαριάς ήταν συνεχείς και έτσι ο άλλοτε τόπος εξοχικών βιλλών, συνάμα λασπότοπος, αλλά και χώρος εγκατάστασης των στρατοπέδων των συμμαχικών δυνάμεων κατά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο, τράπηκε καθώς φαίνεται, σε σημαντικό τόπο εγκατάστασης προσφύγων πριν και μετά το πέρας του Ελληνοτουρκικού πολέμου. Ενώ, μετά τον ΄Β Παγκόσμιο Πόλεμο αναδείχθηκε ως καλοκαιρινός προορισμός των Θεσσαλονικέων για μπάνια στη θάλασσα. Κατά το πέρας της δεκαετίας 1980 η Καλαμαριά σταδιακά μεταμορφώθηκε εκ νέου, μέσω της διαδικασίας της αντιπαροχής των οικοπέδων και σε μεγάλο βαθμό έγινε τόπος κατοικίας μεσαίων και ανώτερων οικονομικών στρωμάτων του πληθυσμού της πόλης.