Αναπαραστάσεις της ανταλλαγής πληθυσμών: η ιστορία του Χασάν Αϊνάκη

Η οικογένεια του Χασάν ζούσε σε ένα μικρό χωριό της χανιώτικης επαρχίας στις αρχές του αιώνα. Η καταγωγή τους, δεκαπέντε γενιές πίσω, ήταν από Τούρκους της Μικρασίας που μετοίκησαν στην Κρήτη. Η ζωή στο χωριό ήταν ήρεμη μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, μέχρι που οι εξεγέρσεις των χριστιανών έγιναν όλο και συχνότερες, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Όταν αποφασίστηκε η αυτονόμηση της Κρήτης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το 1897, η οικογένεια αποφάσισε να μετακομίσει από το χωριό σε ασφαλέστερο μέρος. Το βράδυ πριν την αποχώρησή τους, σκοτώθηκε ο μεγάλος τους γιος. Τον έθαψαν εκεί και την επομένη έφυγαν.

Οδηγήθηκαν στο κοντινό χωριό της Κανδάνου, όπου είχαν συγκεντρωθεί κι άλλοι μουσουλμάνοι. Το χωριό σύντομα πολιορκήθηκε από χριστιανούς εξεγερμένους. Μια μέρα, την ώρα της προσευχής στο τζαμί, τρεις βόμβες χτύπησαν τον ναό. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και ο πατέρας του Χασάν. Τον κήδεψαν στην Κάνδανο. Την ίδια μέρα στρατός των Μεγάλων Δυνάμεων φυγάδευσε τους μουσουλμάνους από το χωριό και τους μετέφερε στα Χανιά για μεγαλύτερη ασφάλεια.

Ο Χασάν προσπάθησε να στήσει ξανά τη ζωή του στην πόλη από την αρχή, μαζί με τη μητέρα του και την αδελφή του. Έγινε πλανόδιος πωλητής. Λίγο αργότερα έπιασε δουλειά στο τυπογραφείο ενός Κωνσταντινουπολίτη που είχε μετακομίσει στα Χανιά. Κοντά σε αυτόν τον άνθρωπο ο Χασάν αισθανόταν πιο προφυλαγμένος από τυχόν επιθέσεις χριστιανών εναντίον του.

Την ιστορία της απόβασης του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη ο Χασάν την έζησε από τα Χανιά. Η είδηση έβγαλε τους χριστιανούς της πόλης στους δρόμους, ενώ οι μουσουλμάνοι κλείστηκαν στα σπίτια τους από τον φόβο επεισοδίων. Οι εντάσεις δεν έπαψαν εκείνες τις ημέρες. Αντίθετα, η ανασφάλεια των μουσουλμάνων κλιμακωνόταν. Το ίδιο διάστημα πέθανε η μητέρα του Χασάν. Το γεγονός αυτό ήταν η αφορμή να εκδηλωθεί η υποβόσκουσα τρυφερότητα που χρόνια υπήρχε ανάμεσα στον Χασάν και μια χριστιανή συνεργάτιδά του, την Μαριγώ.

Η ερωτική τους σχέση ξεκίνησε τον καιρό που αποφασίστηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών. Οι απειλές εναντίον και των δύο, λόγω της σχέσης τους, πλήθαιναν. Το ζευγάρι σιγά-σιγά απεφευγε να βγαίνει από το σπίτι. Το μέλλον του ήταν αδιέξοδο. Τον Φλεβάρη του 1924 ο Χασάν επιβιβάστηκε σε ιταλικό πλοίο με προορισμό την Αλεξάνδρεια. Ταξίδεψε με τραγιάσκα κι όχι με φέσι, από φόβο μη δεχτεί επίθεση στο πλοίο. Από την Αλεξάνδρεια, αργότερα, θα έβρισκε τρόπο να καταλήξει στο Αϊβαλί, το μέρος που μπορούσε να “ζήσει καλά”, σύμφωνα με όσα έλεγαν οι πρώτοι χριστιανοί ανταλλαγμένοι που είχαν φτάσει στα Χανιά. Η Μαριγώ έμεινε πίσω στα Χανιά, ως χριστιανή, και δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ.

***

Η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών δεν είναι ένα θέμα που έπαψε να υφίσταται με το πέρας των διαδικασιών της. Η παρουσία της ανάμεσα στους Έλληνες είναι ισχυρή, μιας και «το παρελθόν δεν είναι κάτι που έχει οριστικά συντελεστεί, και μπορεί να έχει περισσότερες της μίας ζωές στο βαθμό που καλείται να ανταποκριθεί στις ανάγκες του εκάστοτε παρόντος» (Εξερτζόγλου, 2011).

Επομένως, είναι πλήθος οι διαδικασίες που τροφοδοτούν τη μνήμη αυτού του συμβάντος κι ανάμεσά τους έχει ισχυρή παρουσία και η καλλιτεχνική δημιουργία. Τα καρέ της ιστορίας του «Χασανάκη» στο graphic novel του Soloup, Αϊβαλί, αφηγούνται την ιστορία ενός μουσουλμάνου των Χανίων, του Χασάν, χρησιμοποιώντας μαρτυρίες προσώπων, την έρευνα, και τη φαντασία του δημιουργού. Επιτυγχάνει έτσι ο Soloup να αφηγηθεί ένα πιθανό τρόπο που βίωσε ένας ανταλλάξιμος Κρητικός την αποχώρησή του από την Κρήτη.

Αρωγός του σε αυτή τη δημιουργία ήταν ο Αχμέτ Γιορουλμάζ, δεύτερης γενιάς μουσουλμάνος από την Κρήτη που γεννήθηκε στο Αϊβαλί το 1932. Οι γονείς του είχαν γεννηθεί στα Χανιά κι έφτασαν το 1924 στο Αϊβαλί ως ανταλλάξιμοι. Ο ίδιος ο Γιορουλμάζ έγραψε μυθιστορήματα εμπνευσμένα από το θέμα αυτό. Λόγω της γνώσης ελληνικών και τουρκικών, μετέφρασε στα τουρκικά έργα Ελλήνων συγγραφέων και, συνολικά, ένα μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς του κατά τη διάρκεια της ζωής του προέκυπτε από τη σύνδεση που είχε με την κρητική καταγωγή των γονιών του. Πέθανε το 2014, λίγους μήνες πριν την έκδοση του βιβλίου τού Soloup.

***