Αναζητώντας τους εβραίους στην καθημερινότητα των Χανίων

Στα τέλη του Μεσοπολέμου ο δήμος Χανίων αριθμούσε περίπου 28.000 μόνιμο πληθυσμό. Από αυτούς, μόλις περίπου 400 άτομα συγκροτούσαν την εβραϊκή παρουσία στην πόλη. Δεδομένης της μικρής τους αυτής αναλογίας, η παρουσία και η δραστηριότητα των εβραίων τα χρόνια πριν τον εκτοπισμό τους δεν μπορεί να εντοπιστεί εύκολα στα τεκμήρια που υπάρχουν για την πόλη από το α΄ μισό του αιώνα.

Λιγοστές φωτογραφικές απεικονίσεις από την κοινωνική δραστηριότητά των Χανιωτών εβραίων διασώζονται. Η πρώτη φωτογραφία, μοναδικό τεκμήριο που εντοπίστηκε πριν κάποια χρόνια στο αρχείο του Φιλολογικού Συνδέσμου Χανίων «Ο Χρυσόστομος», απεικονίζει το εσωτερικό της Συναγωγής Μπεθ Σαλόμ, της μεγάλης συναγωγής που βομβαρδίστηκε το 1941 και δεν αποκαταστάθηκε έκτοτε. Η συγκυρία είναι σημαντική, μιας και η συναγωγή είναι στολισμένη για να υποδεχτεί τον βασιλιά Κωνσταντίνο, τον Δεκέμβριο του 1913, για τον εορτασμό της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Στη συναγωγή φωτογραφίζονται ο τελευταίος αρχιραβίνος Κρήτης, Αβραάμ Εβλαγόν κι ο μετέπειτα ραβίνος Χανίων, Ηλίας Όσμος. Οι πολυέλαιοι είναι στολισμένοι με λευκές κορδέλες. Στο πάτωμα διακρίνονται χαλιά προσευχής των μουσουλμάνων, τα οποία πιθανώς χρησιμοποιήθηκαν για τον στολισμό της συναγωγής. Ο θρόνος έχει στην κορυφή το σύμβολο του στέμματος και του σταυρού, και εκατέρωθεν το γράμμα ‘Κ’, φανερώνοντας ότι προοριζόταν για τον βασιλιά. Η εβραϊκή κοινότητα συμμετείχε, έτσι, στους εορτασμούς για την ενσωμάτωση της Κρήτης στην Ελλάδα.

Η δεύτερη φωτογραφία είναι τραβηγμένη στα σκαλιά του Ωδείου Χανίων, μεταξύ 1929 και 1935, όταν διευθυντής του Ωδείου ήταν ο Κωνσταντίνος Σφακιανάκης που εικονίζεται στην κεφαλή της σκάλας. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας σημειώνεται ότι τα κορίτσια με την αρίθμηση χάθηκαν στο ναυάγιο κατά το οποίο πνίγηκε όλη η εβραϊκή κοινότητα το 1944. «Τελειόφητες ή βραβεφθείσαι (sic) του πιάνου: 1) Ιουλία Σ. Μινέρβου, 2) Λορίκα Ισχακή, 3) Εστήρ Σ. Μινέρβου, 4) Τζένη Σ. Μινέρβου».

Η τρίτη φωτογραφία προέρχεται από το τετράδιο εκθέσεων ενός νεαρού εβραιόπουλου, του Μάρκου Ισχακή. Χρονολογείται στο 1942, όταν ο μικρός Μάρκος πήγαινε Γ΄ Δημοτικού. Η έκθεση που φαίνεται στη συγκεκριμένη φωτογραφία περιγράφει μια καθημερινή μέρα του παιδιού στην πόλη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ο μικρός Μάρκος και η οικογένειά του έμεναν στο κέντρο της παλιάς πόλης, στην εβραϊκή συνοικία. Η περιγραφή της μέρας του μας μεταφέρει σε μια καθημερινότητα παιδική, μια καθημερινότητα που εστιάζει στον μικρόκοσμο και τη ρουτίνα της οικογένειας: διάβασμα, φαγητό, βόλτα, οι γονείς, το καφενείο, το σπίτι, το σχολείο. Η καθημερινότητα ενός μέσου παιδιού στα Χανιά εκείνα τα χρόνια.

Η τελευταία φωτογραφία προέρχεται από την κηδεία του Γερμανού πρόξενου στα Χανιά, Ρίχαρντ Κρούγερ. Ο Κρούγερ ζούσε στα Χανιά για δεκαετίες. Παρέμεινε στην πόλη και μετά το τέλος της θητείας του, όταν πια σε μεγάλη ηλικία ορίστηκε ως επίτιμος. Είχε αρκετές σχέσεις με τους ντόπιους. Πέθανε μέσα στην Κατοχή, τον Μάρτιο του 1944. Η κηδεία του έγινε στον Ναό της Μητρόπολης των Χανίων, αν και ήταν ορθόδοξος ναός, πιθανότατα όμως όχι με το ορθόδοξο τυπικό. Στην κηδεία του παρευρέθηκαν όλες οι αρχές. Οι συμβολισμοί ήταν έντονοι, καθώς κηδευόταν ο πρώην πρόξενος της Γερμανίας, εν μέσω της γερμανικής κατοχής, σημαιοστολισμένος με την σβάστικα, ανάμεσα σε όλους τους τοπικούς εκπροσώπους. Στη φωτογραφία που περιλαμβάνεται στην παρούσα εγγραφή και προέρχεται από σχετική δημοσίευση του Μ. Μανούσακα, ανάμεσα στις τοπικές αρχές διακρίνει κανείς και τον τελευταίο ραβίνο της εβραϊκής κοινότητας Χανίων, τον Ηλία Όσμο. Φαίνεται καθισμένος αριστερά του φέρετρου, με γυαλιά και κιπά. Είναι μόλις δύο μήνες πριν τη μαζική σύλληψη του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης.