Δυο τραγούδια θεσσαλονικιών εβραίων

Δύο τραγούδια θεσσαλονικών Εβραίων από το μουσικό αρχείο του Αλμπέρτο Ναρ στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης. Τα τραγούδια ηχογράφησε ο Αλμπέρτο Ναρ, σημαντικός μελετητής της ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. 

Το πρώτο με τίτλο «Είμαι από το Ρεζί Βαρδάρι», γράφτηκε, άγνωστο πότε, από τον Ιακώβ Λέβι, επιζήσαντα του Άουσβιτς και είναι  ερμηνευμένο από τον Όλι Ραφαέλ, θεσσαλονικιό, επίσης επιζήσαντα του Άουσβιτς Μπιρκενάου. Το τραγούδι, εκφράζει με απλούς στίχους τη νοσταλγία του συνθέτη για την Ελλάδα, την οποία αποκαλεί «πρώτη του πατρίδα». Οι στίχοι του τραγουδιού: 

Χρόνια είμαι μακριά σου

παντού πλανήθηκα και ζω,

μα το χώμα σου Ελλάδα

πάντα εγώ το νοσταλγώ.

Είσαι η πρώτη μου πατρίδα

και ποτέ δεν σε ξεχνώ,

είσαι η πρώτη μου πατρίδα

και για αυτό σε νοσταλγώ.

Είμαι από το Ρεζί Βαρδάρι,

τον παλιό συνοικισμό,

εβραιόπουλα λεβέντες είδαν εκεί το φως,

το φωνάζω και καυχιέμαι είμαι Θεσσαλονικιός,

και θα είμαι ως το τέλος

γνήσιος και πιστός Ρωμιός.

Το δεύτερο είναι άγνωστου συνθέτη και το τραγούδησε ο Ματαθίας Νισσήμ, επιζήσας του Ολοκαυτώματος από την Κέρκυρα. Το τραγούδι εκφράζει τη νοσταλγία για επιστροφή στην πατρίδα και περιγράφει το δράμα, τις κακουχίες και την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Λεόν Χαγουέλ το τραγούδι το λέγανε οι θεσσαλονικιοί Eβραίοι στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου στη μελωδία του τραγουδιού «Θυμήθηκα το ‘12» του Μάρκου Βαμβακάρη. Στο τεκμήριο που παρουσιάζεται εδώ η μελωδία είναι άλλη. Οι στίχοι του τραγουδιού: 

Θεσσαλονίκη μου γλυκιά, 

πατρίδα δοξασμένη, 

αχ, πότε θα ‘ρθει ο καιρός 

να ζούμε ενωμένοι.

Και να σου πω τα βάσανα 

που τράβηξα εκεί πέρα, 

στης Πολωνίας τα κελιά, 

στο Λάγκερ νύχτα-μέρα.

Σαν τα ζουρλά μας ντύσανε 

με μπλε και άσπρες ρίγες.

Κι’ απ’ τον καημό τ’ αδέλφια μας

επέφταν σαν τις μύγες. 

Βαρούσαν άνανδρα, 

σκληρά ώσπου η καρδιά ματώνει, 

και καίγαν γυναικόπαιδα 

οι μαύροι δολοφόνοι.

Κι εσείς παιδιά της λευτεριάς 

που μάθατε το δράμα,

ξοντώσατε το φασισμό,

σας το αφήνω τάμα. 

Ο Χάγουελ αφηγήθηκε ακόμα ότι τα τραγούδια που έλεγαν στα στρατόπεδα ήταν στα ελληνικά, γλώσσα που οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μιλούσαν στα στρατόπεδα περισσότερο από τα λαντίνο. Τα ελληνικά λειτουργούσαν μάλλον ως ένας σύνδεσμος με την πατρίδα. Η ανάδυση ή η ενίσχυση της ελληνικής ταυτότητας και μιας τοπικής ταυτότητας που συνδεόταν με τον τόπο καταγωγής, εν προκειμένω τη Θεσσαλονίκη, ήταν μια ρευστή και πολύπλοκη διαδικασία που συντελέστηκε στα στρατόπεδα εξόντωσης και βοήθησε τους ανθρώπους αυτούς να νοηματοδοτήσουν την ύπαρξή τους, να επιβιώσουν συμβολικά και πρακτικά και να εξανθρωπίσουν τον άρρητο πόνο τους.