Η άφιξη των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη

Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα βασισμένη στον τοπικό τύπο της εποχής, οι πρώτοι πρόσφυγες έφτασαν στη Θεσσαλονίκη από τη Σμύρνη την Παρασκευή 26 Αυγούστου με το πλοίο «Πατρίς» μαζί με ασθενείς και τραυματίες στρατιώτες. Την επομένη, μέρα που οι πρώτοι Τούρκοι στρατιώτες έμπαιναν στη Σμύρνη, έφτασε στη Θεσσαλονίκη το πλοίο «Χίος» από τα Μουδανιά με 1.200 πρόσφυγες από την περιοχή της Προύσας και του Εσκί Σεχίρ. Οι αφίξεις θα συνεχιστούν όλο το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο από λιμάνια της Μικράς Ασίας, της Προποντίδας και της Θράκης. Η μεταφορά των προσφύγων γινόταν με ελληνικά και ξένα πλοία, επιβατικά και στρατιωτικά. Ενδεικτικά το διήμερο 15-16 Σεπτεμβρίου έφτασαν στη Θεσσαλονίκη συνολικά 20.000 πρόσφυγες με τα ατμόπλοια «Αντώνιος» και «Πάραλος» από τη Ραιδεστό και  «Μεγάλη Ελλάς» και «Ελευθερία»  από τη Χίο και τη Λέσβο αντίστοιχα.

Οι αριθμοί των προσφύγων αυξάνονταν καθημερινά και το ζήτημα της στέγασης και της περίθαλψης τους ήταν επιτακτικό. Οι περισσότεροι πρόσφυγες αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της πόλης ενώ αρκετοί στην περιοχή της Μίκρας και του Καράμπουρνου και στο εκεί λοιμοκαθαρτήριο. Άλλοι αναχωρούσαν απευθείας για άλλα λιμάνια. 

Οι πρόσφυγες στα τέλη Σεπτεμβρίου σύμφωνα με μια εκτίμηση είχαν φτάσει τις 70.000  ενώ στις 9 Νοεμβρίου στις 100.000  (σε μια πόλη με πληθυσμό περί των 170.000). Βέβαια οι αριθμός αυτός ήταν πάντα ρευστός καθώς πολλοί από τους πρόσφυγες αναχώρησαν γρήγορα για άλλες πόλεις ή χωριά. Υπολογίζεται ότι κατά το 1922 μόνο, 270.00 πρόσφυγες διακινήθηκαν από τη Θεσσαλονίκη προς την μακεδονική ύπαιθρο. Όσοι όμως έμειναν, έστω και προσωρινά στη Θεσσαλονίκη, στεγάστηκαν σε εκκλησίες, οι οποίες επιτάχθηκαν όλες πλην της Αγίας Σοφίας, σχολεία, τζαμιά, κτίρια όπως το Ισλαχανέ (οθωμανική τεχνική σχολή και ορφανοτροφείο) και τη Γεωργική Σχολή, παλιές εγκαταστάσεις των συμμαχικών στρατευμάτων στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης (Καλαμαριά, Λέμπετ, Χαρμάνκιοϊ, Τούμπα), στρατιωτικές εγκαταστάσεις, στο τελωνείο και την προκυμαία, σε παραπήγματα, ξενοδοχεία, καφενεία, κινηματογράφους, επιταγμένα δωμάτια και σπίτια (μέτρο που προκάλεσε αντιδράσεις) και αποθήκες. Πρόσφυγες διέμειναν και στον Λευκό Πύργο, ο οποίος είχε αδειάσει από τους αιχμάλωτους τσέτες που είχαν μεταφερθεί στη Λάρισα. 

Πολλοί από τους πρόσφυγες παρέμειναν για μήνες ή και χρόνια στους χώρους αυτούς. Η στέγασή τους ήταν ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα που θα λυνόταν μόνιμα χρόνια αργότερα. Ο πρώτος χειμώνας που βρήκε τους πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη ήταν ιδιαίτερα δύσκολος καθώς οι λύσεις στα προβλήματα τους (στέγασης, οικοσκευής, ένδυσης, τροφής) ήταν εκ των ενόντων. Τα κρατικά μέτρα περίθαλψης ήταν ακόμη σπασμωδικά και αναποτελεσματικά και η αρωγή πολλών φιλανθρωπικών οργανώσεων και σωματείων όσο και ανακουφιστική ήταν δεν αναπλήρωνε τις έντονες ελλείψεις.

Η βοήθεια ήρθε από εράνους στους οποίους συνεισέφεραν επαγγελματικές ενώσεις, σύλλογοι και σωματεία, ιδιωτικές λέσχες, τράπεζες, ξένες παροικίες, η Ισραηλιτική Κοινότητα και η Μουφτεία της πόλης, ο Δήμος Θεσσαλονίκης και πολλοί ιδιώτες, όλων των θρησκειών, ενώ βοήθεια προσέφεραν ξένες κυβερνήσεις και οργανώσεις. Σημαντικό ήταν το έργο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού που παρείχε οικοσκευή, είδη πρώτης ανάγκης και ενδύματα. Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, ο οποίος εγκαταστάθηκε στην πόλη τον Νοέμβριο του 1923 ανέλαβε τη καθημερινή διανομή φαγητού στους πρόσφυγες που διέμειναν εντός της πόλης αλλά και στους συνοικισμούς.