Η έξοδος των μουσουλμάνων της Θεσσαλίας

Στο διάστημα μια δεκαετίας περίπου, μεταξύ 1878 (Συνέδριο του Βερολίνου που τερμάτισε τον Ρωσο-οθωμανικό πόλεμο) και 1886, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν τις «χαμένες», για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, βαλκανικές επαρχίες και κατέφυγαν σε εδάφη που παρέμειναν υπό οθωμανική διοίκηση. Οι μουσουλμάνοι της Θεσσαλίας είναι οι πρώτοι νότιοι αυτής της μετακίνησης, για να ακολουθήσουν οι Τουρκοκρητικοί μετά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1896-97. Παρόλο που στη διάρκεια του 19ου αιώνα δεν υπερτερούσαν αριθμητικά στο σύνολο του θεσσαλικού πληθυσμού, οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν την πλειονότητα στην πόλη της Λάρισας και στους μικρότερους πυρήνες των Φαρσάλων, της Αγιάς, του Αλμυρού, του Τυρνάβου. Κατοικούσαν επίσης σε αμιγώς μουσουλμανικούς οικισμούς (Κονιαροχώρια) καθώς και σε πολυάριθμους μεικτούς, σε αντίθεση με τις μικρές εβραϊκές, ρωμανιώτικες και σεφαραδίτικες, κοινότητες που συγκεντρώνονταν στις πόλεις. 

Οι μουσουλμάνοι συνιστούσαν μια σύνθετη πληθυσμιακή ομάδα, που περιλάμβανε τόσο τους τουρκόφωνους όσο και τους αλβανόφωνους μουσουλμάνους της Θεσσαλίας, η οποία σε σημαντικό βαθμό ήταν και ελληνόφωνη. Σε αυτήν συμπεριλαμβάνονται οι μουσουλμάνοι τσιγγάνοι τουρκόφωνοι ή μη, οι μαύροι σκλάβοι και ελεύθεροι (νέγροι) που εντοπίζονται κυρίως στη Λάρισα και τον Τύρναβο από τις αρχές του 19ου αιώνα και οι Κιρκάσιοι. Οι τελευταίοι καταφθάνουν από την περιοχή της Κριμαίας στη Θεσσαλία μεταξύ των ετών 1874-1876, σε μια προσπάθεια της Πύλης να ενισχύσει το μουσουλμανικό στοιχείο στις νοτιότερες επαρχίες της και εγκαταστάθηκαν στον Αλμυρό και στα γύρω χωριά, στις ευρύτερες ζώνες της Καρδίτσας και του Βελεστίνου, περιοχές όπου λόγω αραιοκατοίκησης, η ανάγκη για χέρια στα κτήματα ήταν μεγαλύτερη.

Παρά τις ευνοϊκές συνθήκες και εγγυήσεις για τη ζωή, την περιουσία και τη θρησκεία «όσων παραμείνουν υπό την ελληνική διοίκηση» της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, η πλειονότητα των μουσουλμάνων αποχωρεί σταδιακά και όχι μαζικά το 1881 από το θεσσαλικό έδαφος. Ένα μεγάλο κύμα εξόδου παρατηρείται το 1883, όταν οι έντονες πλημμύρες, που έπληξαν τη Θεσσαλία, κατέστρεψαν μεγάλες εκτάσεις οργωμένες, τη στιγμή που πλησίαζε η προθεσμία των τριών ετών, διάστημα όπου μπορούσαν να διατηρήσουν την οθωμανική τους υπηκοότητα. Παράλληλα, περιστατικά δολοφονιών μουσουλμάνων, ενδεικτικά του χαμηλού επιπέδου δημόσιας ασφάλειας στη Θεσσαλία, ενίσχυσαν το αίσθημα του φόβου τους και αποτέλεσαν σοβαρό κίνητρο για την αποχώρησή τους. Την ίδια χρονιά, φαίνεται πως είχαν απομείνει στη Θεσσαλία περίπου 10.000 μουσουλμάνοι, ενώ ως το καλοκαίρι του 1884 μετανάστευσαν στο νομό Αϊδινίου περίπου 35.000 άτομα από τη Θεσσαλία.  

Η μετανάστευση των Θεσσαλών μουσουλμάνων πήρε 3 κύριες κατευθύνσεις: η πρώτη προς τη Σμύρνη, και στα ενδότερα της επαρχίας Αϊδινίου και την Προύσα, η δεύτερη προς την Κωνσταντινούπολη και η τρίτη προς τη Μακεδονία, όπου και παρατηρείται διπλασιασμός περίπου του μουσουλμανικού πληθυσμού. Από την άλλη, ένα μεγάλο μέρος των εύπορων μουσουλμάνων, που φαίνεται να φεύγουν, περνά απλά τα βόρεια σύνορα και εγκαθίσταται σε οθωμανικό έδαφος, αφήνοντας πίσω σε επιστάτες τη διαχείριση των κτημάτων τους. Τα Σέρβια υπήρξαν ένας κύριος τόπος υποδοχής τους.