Η εβραϊκή κοινότητα του Βόλου τον 19ο αιώνα

Η εβραϊκή κοινότητα του Βόλου, μολονότι ολιγάριθμη δημογραφικά σε σχέση με εκείνες της Λάρισας και των Τρικάλων, είχε σταθερή παρουσία από τα τέλη του 18ου αιώνα στο Βόλο και διαδραμάτιζε καίριο ρόλο στις εμπορικές δραστηριότητες του λιμανιού στον ευρύτερο χώρο της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Αποτελούμενη από Ρωμανιώτες στην πλειονότητάς της αλλά και Σεφαραδίτες, η κοινότητα του Βόλου δέχτηκε εισροές Εβραίων από μεγαλύτερες κοινότητες, όπως της Χαλκίδας, της Λάρισας, των Ιωαννίνων και των Τρικάλων. Οι Εβραίοι διέμεναν σε πολυμελή νοικοκυριά μέσα στο κάστρο και από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, στα ανατολικά της πόλης, στην περιοχή των Νέων Μαγαζείων (στη σημερινή ενορία της Μεταμόρφωσης) όπου υπήρχε η συναγωγή με το σχολείο Talmud Torah. Στο σχολείο αυτό, τα αγόρια των εβραϊκών οικογενειών λάμβαναν μια υποτυπώδη εκπαίδευση με δάσκαλό τους τον ραβίνο. 

Το 1865 θα προστεθεί και η σχολή της Alliance Israélite Universelle (A.I.U.), λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυση της Alliance στο Παρίσι (1860). Ήταν η πρώτη που άνοιξε στον ευρύτερο χώρο της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, με ενέργειες επιφανών εμπόρων του Βόλου και θα ακολουθήσει η Αδριανούπολη (1867) και η Λάρισα (1868), πριν από την ίδρυση αντίστοιχων σχολών σε πόλεις της Μεσογείου που συγκέντρωναν μεγάλες εβραϊκές κοινότητες. Μέσα από το αρχείο της AIU διαφαίνεται η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της εβραϊκής κοινότητας του Βόλου, αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους της, καθώς τις δεκαετίες 1860 και 1870 σε έναν πληθυσμό 554 ατόμων, αρκετά μέλη της ήταν έμποροι, τραπεζίτες, αργυραμοιβοί (επάγγελμα που διατηρούσαν αποκλειστικά οι Εβραίοι), μεσίτες, τεχνίτες, χωρίς ωστόσω να λείπουν οι γυρολόγοι και οι αχθοφόροι. Τα επαγγέλματα των Εβραίων φανερώνουν μια μεγάλη δικτύωση των ανδρών της κοινότητας με τους υπόλοιπους κατοίκους της πόλης, ενώ μέσα από τη διαχείριση και διακίνηση χρημάτων διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία της αγοράς της τοπικής κοινωνίας.

Η ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος επιτάχυνε τη φθίνουσα δημογραφική πορεία και οικονομική αποδυνάμωση των θρησκευτικών κοινοτήτων που ζούσαν στο έδαφός της. Οι Εβραίοι του Βόλου την εποχή της προσάρτησης ήταν αποδυναμωμένοι δημογραφικά, οικονομικά, αλλά και εκπαιδευτικά, με το κλείσιμο της σχολής της A.I.U. Η όποια αισιοδοξία της εδαφικής προσάρτησης άρχισε να φθίνει γρήγορα, καθώς καλούνταν να επιλύσουν καίρια ζητήματα, όπως η στρατολογία, αλλά και μια αξιοσημείωτη μείωση των κερδών τους από το εμπόριο, που θα κορυφωθεί τα επόμενα χρόνια με την καθιέρωση της κυριακάτικης αργίας, η ψήφιση της οποίας θα γίνει το 1909. Αρκετοί Εβραίοι του Βόλου όπως και από τις άλλες κοινότητες της Θεσσαλίας, κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη, αναζητώντας τη σιγουριά του παλιού επιχειρηματικού τρόπου δοσοληψίας, προσπαθώντας να διατηρήσουν τα παλιά τους δίκτυα, τις πρότερες σχέσεις με τους πελάτες τους στην οθωμανική επικράτεια. 

Η ήττα του ελληνικού στρατού στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο και η βραχύβια κατάληψη της θεσσαλικής γης, θα δοκιμάσει τις αντοχές των ανομοιογενών (τόσο μεταξύ τους όσο και στο εσωτερικό τους) εβραϊκών κοινοτήτων και θα βγάλουν στο προσκήνιο αντιπάθειες και συγκρούσεις που θα επιβεβαιώσουν την όχι και τόσο εύκολη διαδικασία της αφομοίωσής τους. Από το αρχείο της Alliance μαθαίνουμε πως μαζί με τους Οθωμανούς, 45 οικογένειες εβραίων από τη Λάρισα κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη και τη Σμύρνη.