Η μνήμη: προσφυγικοί σύλλογοι Μικρασιατών

«610 Μικρασιατικοί σύλλογοι. Ενώσεις, εξωραϊστικοί, λαογραφικοί, μορφωτικοί, ομοσπονδίες, πολιτιστικοί σύνδεσμοι, καθώς και σύλλογοι οικισμών με κατοίκους μικρασιατικής καταγωγής μεταξύ των άλλων.

Οι Μικρασιάτες είμαστε ενωμένοι σε όποια περιοχή κι αν διαμένουμε, όποιες αποστάσεις και αν μας χωρίζουν στην Ελλάδα ή ακόμα και στο εξωτερικό. ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΙΑ ΦΛΟΓΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙ ΝΑ ΣΙΓΟΚΑΙΕΙ, ΦΟΥΝΤΩΝΕΙ!!!»

Αυτή είναι η παρουσίαση στην αρχική σελίδα του μπλογκ που δημιουργήθηκε για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή από μέλη μικρασιατικών προσφυγικών συλλόγων στην Ελλάδα. Η Έφη Αβδελά σημειώνει για τους συλλόγους ότι είναι μια «μορφή οργάνωσης του πληθυσμού των αστικών κέντρων που αποσκοπεί να αντιμετωπίσει μέσα από την οργανωμένη δράση ζητήματα και αιτούμενα που προκύπτουν από την καθημερινή ζωή, τις μνήμες του παρελθόντος ή τις προσδοκίες για το μέλλον». Οι εκατοντάδες σύλλογοι των Μικρασιατών ανά την Ελλάδα σήμερα εξυπηρετούν, αρχικά, τη συντήρηση μιας μνήμης· της μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922.

Η αφήγηση μιας ενιαίας μνήμης, όμως, που να αφορούσε όλους τους πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα, δεν ήταν εξ αρχής αυτονόητη. Ο κόσμος των προσφύγων δεν ήταν ένας ούτε πριν, ούτε μετά τα γεγονότα του 1922. Επίσης, η ίδια η αναχώρηση των Μικρασιατών και η άφιξή τους στην Ελλάδα δεν έγινε με τους ίδιους όρους σε όλες τις περιοχές, ούτε σε όλες τις χρονικές στιγμές. Άλλοι έτρεξαν να γλιτώσουν τη ζωή τους και άφησαν τα πάντα πίσω τους, ενώ άλλοι έφυγαν συντεταγμένα, έχοντας έναν στοιχειώδη χρόνο να προετοιμαστούν και ένα – έστω ανεκπλήρωτο – πλάνο για το πού θα φτάσουν. Η πρώτη γενιά, δηλαδή οι άνθρωποι που έφτασαν ως πρόσφυγες οι ίδιοι στην Ελλάδα, είχαν να διαχειριστούν επείγοντα θέματα επιβίωσης. Η καταγραφή των μνημών τους και η συγκρότηση μιας αφήγησης όσων συνέβησαν και βρέθηκαν αυτοί εκτοπισμένοι, δεν ήταν μια διαδικασία που απασχόλησε ιδιαίτερα τους ίδιους.

Από την άλλη, το βίωμα του εκτοπισμού που μοιράζονταν όσοι έφτασαν στην Ελλάδα ήταν επαρκής συνθήκη δημιουργίας μιας κοινότητας, αυτής των Μικρασιατών προσφύγων. Την ομάδα των προσφύγων μέσα στον ελληνικό πληθυσμό έκανε διακριτή, επίσης, η καταγραφή τους από το ελληνικό κράτος προκειμένου να αποκατασταθούν. Η διαδικασία αυτή θεσμοθέτησε τον «πρόσφυγα», ενισχύοντας τη δημιουργία μιας ταυτότητας που μπορούσαν να μοιραστούν μεταξύ τους οι Μικρασιάτες. Η ιστορία των προσφυγικών συλλόγων, όμως, δεν ξεκίνησε πριν τη δεκαετία του 1960, ενώ ουσιαστικά οι σύλλογοι γνώρισαν άνθιση από τη δεκαετία του 1980 κι εξής, με τις δεύτερες και τρίτες γενιές Μικρασιατών να αναλαμβάνουν δράση.

Στα Χανιά συγκροτήθηκε για πρώτη φορά σώμα προσφυγικής μνήμης το 1983, η Αδελφότητα Μικρασιατών Χανίων «Άγιος Πολύκαρπος», ενεργή μέχρι σήμερα. Στο ιστορικό της έχει τρεις προέδρους, την ανέγερση ενός μνημείου, τη συγκρότηση χορωδίας και θεατρικής ομάδας, τη δημιουργία ενός μουσειακού χώρου με αντικείμενα που εξιστορούν την ιστορία των Μικρασιατών και, φέτος, την πραγματοποίηση σειράς εκδηλώσεων και παρεμβάσεων στον δημόσιο λόγο για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Η πρόεδρός του, Στέλλα Γκοζάνη-Χαριτάκη παρουσιάζει τον σύλλογο. Ο λόγος της, πυκνός σε νοήματα και νοηματοδοτήσεις, έρχεται να επιβεβαιώσει τις επισημάνσεις της βιβλιογραφίας. Ο Χάρης Εξερτζόγλου γράφει για τους προσφυγικούς συλλόγους: «…κυρίως κατά τη δεκαετία του ’80 και μετέπειτα παρατηρήθηκε μια στροφή στο εσωτερικό των προσφυγικών οργανώσεων σε σχέση με τις πολιτικές συνδηλώσεις της προσφυγικής ταυτότητας […] και θέτουν για πρώτη φορά το αίτημα της αναγνώρισης της προσφυγικής εμπειρίας ως γενοκτονίας. […] Το νέο αφήγημα […] υποστηρίζεται από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 μέχρι σήμερα με πλήθος άρθρα σε εφημερίδες, ιστοσελίδες και blogs, φυλλάδια και μονογραφίες […] Τις γενικές γραμμές του σχήματος τις ακολουθούν όλοι. Πέραν της πολιτικής λήθης που αποδίδουν στην Ελλάδα, θεωρούν αδιαμφισβήτητη τη Γενοκτονία σε βάρος των Ελλήνων του Πόντου και της Μικρασίας […] Οι Έλληνες εμφανίζονται ως μία αυτόχθων, διακριτή, αρραγής φυλετική ομάδα […] στη γη της Μικρασίας».

Στην παρουσίαση της Αδελφότητας Μικρασιατών Χανίων η πρόεδρος σημειώνει: «Η λαχτάρα μας είναι να έρθουν δίπλα μας νέα μικρασιάτικα προσφυγόπουλα και να αξιωθούμε να πορευτούμε μαζί και να ‘ρθει η ευλογημένη ώρα να συνεχίσουν και να αναλάβουν με σεβασμό και ευθύνη τη διατήρηση της Μικρασιατικής κληρονομιάς. […] 100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή από το τουρκικό κράτος οι μνήμες παραμένουν ζωντανές γιατί φυλάνε πατρίδες…», περιγράφοντας έναν επείγοντα χαρακτήρα διαιώνισης μιας μνήμης που μπορεί να προστατεύσει στο μέλλον από ενδεχόμενες εθνικές απειλές. Στη συνέντευξή της, επίσης, επισημαίνει: «Μέσα στο εικονοστάσι της καρδιάς μας έχουμε ακοίμητο το καντήλι της μνήμης. Δεν ξεχνάμε, δεν μισούμε όμως. […] Όπως ο φοίνικας εδώ, στη Μητέρα Ελλάδα, αναγεννηθήκαμε, μιλάμε για τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Γενοκτονία των Ελλήνων της καθ’ ημάς Ανατολής, διότι είναι γενοκτονία, είναι γενοκτονία, και δεν μένουμε εκεί όμως. Προσπαθούμε να έχουμε τη φλόγα αναμμένη, να μεταλαμπαδεύσουμε τον πολιτισμό μας, γιατί η κιβωτός του πολιτισμού ήταν τεράστια. 3000 χρόνια πολιτισμού! Εκεί υπήρχαν θέατρα, είχαν όπερα, βεγγέρες κάνανε, ήταν τα καφέ σαντάν, καφέ αμάν… Πράγματα που εδώ δεν υπήρχανε! Άρα, οι Μικρασιάτες, και πλέον είναι αποδεκτό από όλους, έφεραν τον πολιτισμό, την καθαριότητα και… βεβαίως έχουμε τώρα ενσωματωθεί, αλλά πρέπει να κρατάμε τη φλόγα της μνήμης και του πολιτισμού». Το αίτημα της Αδελφότητας είναι μια μνήμη διεκδικητική, για τη συνέχιση μιας διακριτής προσφυγικής μικρασιατικής ταυτότητας. Τα λόγια της προέδρου και τα συναισθήματα με τα οποία επενδύει τη συλλογική δράση, και την προσωπική της συμμετοχή σε αυτήν, είναι ενδεικτικά της δυναμικής που έχει αυτή η μνήμη στην Ελλάδα σήμερα.

Η συνοδευτική φωτογραφία τραβήχτηκε την ημέρα της συνέντευξης, 21 Φεβρουαρίου 2022, στο Σπίτι των Μικρασιατών, έναν χώρο που φιλοξενεί αντικείμενα και κειμήλια που αφηγούνται την ιστορία των Μικρασιατών στα Χανιά. Ο χώρος βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, εύκολα προσβάσιμος σε όποιον και όποια ενδιαφέρεται να τον επισκεφτεί, και ιδιαίτερα σε σχολεία. Στη φωτογραφία από αριστερά είναι ο γραμματέας της Αδελφότητας, Μανώλης Αναγνωστόπουλος, ο αντιπρόεδρος, Κυριάκος Μπαλής, η πρόεδρος, Στέλλα Γκοζάνη-Χαριτάκη, και ένα από τα παλαιότερα μέλη, η Ηλέκτρα Τσίκα-Μαράκη.