Η ταυτότητα των μεταναστών εκτός Κρήτης

Οι συλλογικές δράσεις καλλιεργούν μια ταυτότητα των Κρητικών μεταναστών, και παραμένουν μέσα στα χρόνια μια διαδικασία διαρκώς ζωντανή εκτός νησιού, υπενθυμίζοντας αυτό που οι έρευνες έχουν καταδείξει, ότι μια ταυτότητα αποκτά το νόημά της από την παρουσία του άλλου. Ήδη από τη δεκαετία του 1950 μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τη συλλογική δράση Κρητικών μεταναστών που είχαν εγκατασταθεί στο εξωτερικό προπολεμικά και οι οποίοι αποτέλεσαν μήτρες υποδοχής των νέων μεταναστών που κατέφταναν μεταπολεμικά. Οι πρακτικές αυτές – της συλλογικής οργάνωσης, των οικογενειακών στρατηγικών δικτύωσης εντός της κρητικής κοινότητας, αλλά και διαφόρων ατομικών πρακτικών που καλλιεργούσαν την κρητική ταυτότητα – παίρνουν μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση ανάλογα με το πλήθος των μεταναστών στους τόπους που έχουν εγκατασταθεί Κρητικοί, αλλά και ανάλογα με τη δυναμική της κρητικής ταυτότητας που μπορεί να καθορίζεται από διάφορους κατά τόπους παράγοντες.

Μέσα από την παρακολούθηση τέτοιων συλλογικών δράσεων και οργανώσεων, μπορεί κανείς να πάρει μια αδρή εικόνα για δύο πράγματα: αφενός, για τη διασπορά των Κρητικών σε σημεία του κόσμου λόγω μετανάστευσης. Αφετέρου, για το περιεχόμενο της κρητικής ταυτότητας που καλλιεργούν, της «κρητικότητας» για την οποία εμφανίζονται οι περισσότεροι πολύ υπερήφανοι ότι τους καθιστά διαφορετικούς από «τους άλλους», τους μη Κρητικούς, Έλληνες και μη.

Μια συχνή πρακτική ενίσχυσης των δεσμών των μεταναστών μεταξύ τους, αλλά και με την ιδιαίτερη πατρίδα τους, ήταν τα οργανωμένα, κοινά, υπερατλαντικά ταξίδια προς την Κρήτη. Από μία από αυτές τις εκδρομές, αυτήν του 1959, διασώζονται φυλλάδια στο αρχείο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων. Τον Ιούνιο εκείνου του έτους η Παγκρητική Ένωσις Αμερικής διοργάνωσε ταξίδι με το υπερωκεάνιο Βασίλισσα Φρειδερίκη, το οποίο θα ένωνε απευθείας την Νέα Υόρκη με τα Χανιά. Στο ενημερωτικό φυλλάδιο που διακινήθηκε ανάμεσα στους Κρητικούς της Αμερικής, έγραφε: «Πυκνώσατε τας τάξεις των εκδρομέων για να αποδείξωμε και πάλι πόσο βαθειά είναι η αγάπη μας για την ένδοξή μας γενέτειρα, τη λεβεντογέννα Κρήτη μας. Ειδικώς συνιστώμεν την συμμετοχήν της νεολαίας μας, για να γνωρίσουν από κοντά τη γενέτειρα των γονέων των και να αισθανθούν υπερηφάνειαν από τη δόξαν και το μεγαλείο της».

Τα ταξίδια αυτά δεν αφορούσαν μόνο την κοινότητα των μεταναστών. Βασικός «εταίρος» τους ήταν ο τόπος υποδοχής, δηλαδή η Κρήτη. Οι τοπικές αρχές του νησιού και αντίστοιχοι φορείς συλλογικών δράσεων (π.χ. χορευτικοί όμιλοι) προετοίμαζαν πρόγραμμα για τη φιλοξενία των επισκεπτών. Οι κύριοι λόγοι για την ανταπόκριση αυτή ήταν δύο: ο πρώτος ήταν η οικονομική στήριξη που πρόσφεραν πλούσιοι ιδιώτες μετανάστες και συλλογικότητες σε συγκεκριμένες ανάγκες του νησιού (π.χ. σε δομές υγείας και παιδείας), αλλά και η ευρύτερη οικονομική ανάσα που έδιναν τα μεταναστευτικά εμβάσματα, συστηματικότερα από τη δεκαετία του 1960 κι εξής. Ο δεύτερος ήταν η από κοινού καλλιέργεια της ταυτότητας του Κρητικού και της Κρητικιάς, από κοινού μεταξύ μεταναστών και «μητρόπολης».

Για το συγκεκριμένο ταξίδι των Αμερικανών Ελλήνων είχε προετοιμαστεί ένα τριήμερο πρόγραμμα υποδοχής τους. Ο αριθμός των εμπλεκόμενων στην υποδοχή, οι θεσμοί που συμμετείχαν, τα κόστη αυτών των γιορτών στη μεταπολεμική δεκαετία και οι συμβολισμοί των σημείων επίσκεψης είναι ενδεικτικά της σημασίας που είχε η μετανάστευση και οι σχέσεις μεταξύ ντόπιων και μεταναστών εκείνη την εποχή. Ήδη κατά την άφιξη του πλοίου στη Σούδα θα ήταν παρόντες για το καλωσόρισμα ο Επίσκοπος, ο Νομάρχης, ο Δήμαρχος, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, ο Διοικητής της 5^ης Μεραρχίας, ο Ναύαρχος Αρχηγός Κρητικού και Ιονίου, ο Ανώτερος Διοικητής της Χωροφυλακής Κρήτης, ο Ναυτικός Διοικητής Κρήτης, ο Διοικητής της 115 Σμηναρχίας, ο Πρόεδρος του Αδελφάτου του Νοσοκομείου, ο εκπρόσωπος του Τουριστικού Συνδέσμου «Κρήτη», ο εκπρόσωπος του Λυκείου Ελληνίδων, δύο μέλη του Συλλόγου Βρακοφόρων και κόσμος.

Το χριστιανικό και το εθνικό πρόσημο της επίσκεψης στην Κρήτη τονίζονταν – με αυτήν τη σειρά – με τις συμβολικές επισκέψεις που γίνονταν αμέσως την επόμενη μέρα στη Μητρόπολη και στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Η επίσκεψη στο Κρατικό Νοσοκομείο ήταν ενδεικτική των δομών που δέχονταν την οικονομική ενίσχυση των μεταναστών.

Δέκα χρόνια αργότερα το περιοδικό Ταχυδρόμος δημοσίευε ένα αφιέρωμα στους Κρητικούς της Αθήνας. Η απεύθυνση του άρθρου ήταν ευρείας εμβέλειας, δεδομένου ότι ο Ταχυδρόμος κυκλοφορούσε σε όλη τη χώρα. Οι αναγνώστες του μπορούσαν να είναι τόσο οι περιγραφόμενοι, όσο και οι Κρητικοί στην Κρήτη και οι μη Κρητικοί. Οι αναπαραστάσεις που δημοσιεύονταν δημιουργούσαν μια εικόνα «του Κρητικού», «της Κρητικιάς» και της «κρητικότητας». Ένα χαρακτηριστικό που τους αποδιδόταν ήδη από τον τίτλο, κοινό σε πολλές αναπαραστάσεις των Κρητικών, ήταν η στενότατη και πολύ σημαντική σύνδεσή τους με τον τόπο της Κρήτης: «Η ζωή τους στην Αθήνα, η καρδιά τους στην Κρήτη». Στο άρθρο αναλυόταν «το πορτραίτο Κρητικού διαμενόντος εν Αθήναις»: ο Κρητικός – ο άνδρας πρότυπο – γίνεται αντιληπτός ήδη από το επώνυμό του, που θα λήγει πάντα σε -άκης· δεν έχει αφομοιωθεί στην πρωτεύουσα, αντίθετα είναι όπως ακριβώς όσοι ζουν στο νησί, με «πάθος για το κάθε τι στη ζωή […] ξεκάθαρη λεβεντιά […] οι γέροντες σκληροί […] οι νέοι γρήγοροι […] [αγαπούν] το ζειν επικινδύνως […] έτοιμοι για όλα». Είναι, επίσης, περιζήτητοι γαμπροί γιατί «είναι καλογυναικάδες […] προστατευτικοί και καλοί οικογενειάρχες». Οι δε Κρητικές είναι «θαυμάσιες νοικοκυρές […] πιστές και ξέρουν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους, να τα κάνουν αληθινούς άντρες». Οι ιδιότητες αυτές, σύμφωνα με το άρθρο, δεν αφορούσαν μόνο τους περίπου 180.000 Κρητικούς της Αθήνας το 1969, αλλά όλους του μετανάστες Κρητικούς, «όπου κι αν ζουν. Και ζουν σε πολλά μέρη, σε όλη σχεδόν τη Γη […] γιατί ο Κρητικός έχει μέσα του την αγάπη για την περιπέτεια, τη μετακίνηση».

Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, το 1986, η εφημερίδα Δημοκράτης περιγράφει τους Κρητικούς της Αθήνας σαν να μην πέρασε μια μέρα από το δημοσίευμα του Ταχυδρόμου του 1969. «Μια Κρήτη έξω από την Κρήτη. Το ίδιο ζωντανή, παθιασμένη, δυναμική […] παλεύει με τα δόντια να κρατήσει άκοπο τον ομφάλιο λώρο με την Μητρόπολη. [Οι Κρητικοί της Αθήνας] δεν άλλαξαν ούτε στον χαρακτήρα, ούτε στη νοοτροπία. Παραμένουν Κρητικοί, η ξεχωριστή ράτσα». Οι περιγραφές αυτές, διαρκώς επαναλαμβανόμενες, δημιουργούν μια αφήγηση που ίπταται πάνω από τον χρόνο, μια ανιστορική εικόνα κυρίως του Κρητικού, αλλά και της Κρητικιάς, εικόνα που φαίνεται να συγκροτείται από φυσικά χαρακτηριστικά. Δίνεται, δηλαδή, η εντύπωση ότι η «κρητικότητα» είναι ιδιότητα που αναπαράγεται μέσω του DNA και, άρα, είναι αδιαμφισβήτητη. Το απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ «Τα Στέκια-Ιστορίες Αγοραίου Πολιτισμού: Τα καφενεία επαρχιωτών», παραγωγής του 2019, είναι ένα ακόμη τεκμήριο αυτής της αφήγησης που αντέχει μέσα στον χρόνο. «Κέρασέ τονα! Μπήκε μέσα ο άλλος. Κέρασέ τονα! Αυτό το κέρασέ τονα σου δίνει αξιοπρέπεια, σου δίνει… σε ανεβάζει, λες κοίταξε! […] Ο πατέρας μου […] άκουσε, μου λέει, παιδί μου […] όταν πας στο σπίτι του φίλου σου τη γυναίκα του, τη μάνα του, την αδερφή του, την κόρη του, στα μάτια και στο μπούστο δεν θα την κοιτάς. Το βλέμμα θα περνάει έτσι αφηρημένο, θα μιλάς στον άντρα […] Εμείς είμαστε μια άλλη ράτσα ανθρώπων. Ναι, είμαστε άλλη ράτσα».

Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή συγκρότησης ταυτότητας και σύναψης ισχυρών σχέσεων εντός των κοινοτήτων των μεταναστών, εντός ή εκτός Ελλάδας, παίζουν οι σύλλογοι. Την τελευταία δεκαετία έχουν καταγραφεί περίπου 80 ενεργοί σύλλογοι Κρητών στην περιφέρεια Αττικής και 25 στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, εκτός Κρήτης. Πλήθος συλλόγων, επίσης, έχουν ιδρυθεί σε κάθε πόλη εγκατάστασης Κρητικών μεταναστών στο εξωτερικό. Η δραστηριότητά τους διαφέρει, κάποιοι είναι πιο ενεργοί σε σχέση με άλλους. Από τα εμβλήματα και τις ονομασίες τους, όπως και από τις δράσεις τους αυτό που είναι σαφές είναι τα κοινά σημεία αναφοράς των Κρητικών μεταναστών: έννοιες, όπως η λεβεντιά, η τιμή, η αξιοπρέπεια· πρακτικές, όπως τα γλέντια και οι μαντινάδες, η λύρα και οι βράκες, η ρακή και τα κεντήματα· ηρωικές αφηγήσεις, όπως η Μάχη της Κρήτης και το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου.