Οι αριθμοί των προσφύγων

Οι πρόσφυγες που κατέφταναν από τη Μικρά Ασία αποβιβάζονταν σε διάφορα λιμάνια, τα οποία δεν ήταν αναγκαστικά ο τόπος οριστικής εγκατάστασής τους. Επρόκειτο να μεσολαβήσουν πολλές μετακινήσεις για τους περισσότερους από αυτούς, έως ότου καταλήξουν στο μέρος μόνιμης εγκατάστασής τους στην Ελλάδα.

Οι μετακινήσεις αυτές οφείλονταν, αρχικά, στην προσπάθεια των προσφύγων να διερευνήσουν τις επιλογές που είχαν. Οι περισσότεροι, επίσης, αναζητούσαν αγωνιωδώς τους συγγενείς τους ή και συντοπίτες τους. Αν είχαν τη δυνατότητα μετακίνησης από το λιμάνι άφιξής τους, φαίνεται ότι την αξιοποιούσαν. «Στη διάρκεια τριών τουλάχιστον χρόνων, οι αστοί πρόσφυγες μετακινούνταν συνεχώς ωθούμενοι από κάποιο παράξενο ένστικτο. Υπάρχουν πολύ λίγες αστικές οικογένειες που δεν φτερούγισαν ξανά και ξανά από τη μια μεγάλη πόλη στην άλλη για να δουν με τα ίδια τα μάτια τους τις προοπτικές που πρόσφερε το κάθε μέρος που επισκέπτονταν», συμπέραινε στα 1928 έκθεση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων.

Οι απογραφές πληθυσμού που έγιναν εκείνη την περίοδο, με τις δυσκολίες και τις αποκλίσεις από τους πραγματικούς αριθμούς που οπωσδήποτε είχαν, αποτυπώνουν τις αυξομειώσεις ακόμη και στην Κρήτη, ένα νησί απομακρυσμένο από τα περισσότερα λιμάνια άφιξης προσφύγων δεδομένων των μέσων και των δικτύων μεταφορών της εποχής.

Το Βιβλίον Στατιστικής Προσφύγων Κρήτης περιλαμβάνει καταγραφές των Νομαρχών του νησιού κατά την περίοδο 1922-1923. Για την ακρίβεια, οι πρώτες καταγραφές έγιναν ανά νομό στα τέλη του 1922, ενώ μια δεύτερη καταγραφή έγινε το καλοκαίρι του 1923, παραμονές της ανταλλαγής των πληθυσμών. Στο διάστημα των μηνών που μεσολάβησαν ανάμεσα στις δύο αυτές απόπειρες απογραφής, μπορεί κανείς να δει μια διαφορά περίπου 10.000 ανθρώπων. Στα τέλη του 1922 στο σύνολο του νησιού υπολογιζόταν ότι είχαν φτάσει περίπου 36.700 πρόσφυγες. Τον Ιούλιο του 1923 ο συνολικός αριθμός τους φαινόταν να είναι περίπου 26.700.

«Ο αριθμός των προσφύγων αυξομειούται καθ’ εκάστην λόγω αναχωρήσεως και επανόδου από Νομόν εις Νομού διά ξηράς», παρατηρούσε ο Νομάρχης Λασιθίου τον Νοέμβριο του 1922. Ενδεικτικά είναι τα νούμερα που φαίνονται στις τελευταίες δύο σελίδες του αρχείου, όπου γινόταν μια απόπειρα να υπολογιστούν τα κύματα όσων έρχονταν κι όσων έφευγαν από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο του 1923 μόνο για την περίπτωση των Χανίων: «32 οικογένειαι/111 άτομα ανεχώρησαν από της 1^ης Σεπτεμβρίου 1923 μέχρι της 20^ης Σεπτεμβρίου 1923. 54 οικογένειαι/150 άτομα αφίχθησαν από της 1^ης Ιουνίου 1923 μέχρι της 15^ης Σεπτεμβρίου 1923» κ.ο.κ.

Μια πιο συνολική εικόνα μπορεί κανείς να αποκτήσει αν συγκρίνει το αρχείο αυτό με την επίσημη στατιστική πληθυσμού του 1928. Στο τεύχος Ι. Πραγματικός και νόμιμος πληθυσμός – Πρόσφυγες, στον πίνακα 41 «Πρόσφυγες εν Ελλάδι κατά διαμερίσματα» η Κρήτη φαίνεται να είχε ένα σύνολο περίπου 34.000 προσφύγων το 1928, αριθμός κατά τι μικρότερος από τους υπολογισμούς του 1922 και κατά τι μεγαλύτερος από αυτούς του 1923.

Από τη σύγκριση αυτή φαίνονται και οι τελικές εγκαταστάσεις προσφύγων ανά νομό: στο Ηράκλειο τελικά εγκαταστάθηκαν περισσότεροι πρόσφυγες απ’ όσους το 1922 είχαν φτάσει, όμοια και στο Ρέθυμνο. Το Λασίθι παρέμεινε στα ίδια επίπεδα αριθμών, ενώ στα Χανιά μειώθηκε αρκετά, περίπου κατά 10.000, το νούμερο των προσφύγων που τελικά εγκαταστάθηκαν. Ιδιαίτερα για την περιοχή του Ηρακλείου έχει δημοσιευτεί η έρευνα της Ευγενίας Λαγουδάκη-Σασλή, Ειδικό Προσφύγων, όπου φαίνονται αναλυτικά οι μεταδημοτεύσεις προσφύγων προς το Ηράκλειο μετά την απόκτηση ιθαγένειας σε άλλες πόλεις της Ελλάδας από το 1923 κι εξής.

Οι δυνατότητες που παρείχε κάθε  τόπος, οι επιλογές που δόθηκαν στους πρόσφυγες, τα δίκτυα που ανέπτυξαν οι ίδιοι μεταξύ τους, η τυχαιότητα, όλα τα παραπάνω έπαιξαν τον ρόλο τους στην τελική αυτή αποκατάσταση προσφύγων στις περιοχές της Ελλάδας.