Οι μεταμορφώσεις της Θεσσαλονίκης

Το 1936 η εγκατάσταση των προσφυγικών πληθυσμών στη Θεσσαλονίκη είχε σε μεγάλο βαθμό ολοκληρωθεί. Η πόλη που απεικονίζεται σε αυτό τον χάρτη της ίδιας χρονιάς έχει αλλάξει ραγδαία, χωρικά και ανθρωπογεωγραφικά. Η έκταση της μέσα σε είκοσι χρόνια είχε διπλασιαστεί, από 900 εκτάρια το 1920 σε 2.000 το 1940, και ο πληθυσμός της είχε αυξηθεί  κατά 64%, από 174.390 το 1920 σε 273.635 το 1940. Η αύξηση του πληθυσμού αντανακλά την εγκατάσταση των προσφύγων (περίπου 120.000 το 1928), αλλά εμπεριέχει την αποχώρηση των μουσουλμάνων το 1924 (ο πληθυσμός τους το 1920 ήταν περίπου 25.000) καθώς και την έξοδο πολλών εβραίων προς τη δυτική Ευρώπη, τη νότια Αμερική και την Παλαιστίνη (ο πληθυσμός τους το 1920 ήταν περίπου 70.000 και 20 χρόνια μετά 50.000). 

Τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης και περίπου μέχρι το 1928 οι περισσότεροι πρόσφυγες διέμεναν στο κέντρο της πόλης ή γύρω από αυτό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 δύο κυρίως λόγοι φαίνεται να ωθούν πολλούς από αυτούς να μετακινηθούν στα προάστια ή σε μέρη από τα οποία έφυγαν οι μουσουλμάνοι, όπως η Άνω Πόλη. Τελεσφόρησαν αφενός οι προσπάθειες του κράτους και της ΕΑΠ για τη δημιουργία κατοικιών στις περιαστικές περιοχές (είτε άμεσα ή έμμεσα με την παραχώρηση γης) καθώς το διάστημα 1924-1932 δομήθηκαν περίπου 12.000 κατοικίες. Αφετέρου, και μέχρι το 1928, ολοκληρώθηκε η διαδικασία ανοικοδόμησης της πυρίκαυστης ζώνης, καθιστώντας τα ακίνητα του κέντρου υψηλής εμπορικής αξίας ενώ ταυτόχρονα εκποιήθηκαν πολλά ανταλλάξιμα ακίνητα, πολλά εξ αυτών στην Άνω Πόλη (που από περιοχή κατοίκησης μεσαίων στρωμάτων έγινε μια πυκνοκατοικημένη, φθηνή, προσφυγική γειτονιά).   

Συνολικά και μέσα στο διάστημα 1923 και 1934 ιδρύθηκαν πέριξ του κέντρου της Θεσσαλονίκης περισσότεροι από 50 συνοικισμοί. Πάνω από 20 από αυτούς ιδρύθηκαν από την Πρόνοια, 8 από οικοδομικούς συνεταιρισμούς σε οικόπεδα που παραχώρησε η Πρόνοια, 14 από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (κυρίως αυτοί που είχαν πιο αγροτικό χαρακτήρα), 2 από ιδιωτική πρωτοβουλία και αρκετοί προσωρινοί ή αυθαίρετοι που είτε νομιμοποιήθηκαν ή διαλύθηκαν. Η ανέγερση των συνοικισμών παρέκαμψε πολλές φορές την προϋπάρχουσα νομοθεσία καθώς περιήλθε στην αρμοδιότητα της Πρόνοιας και της ΕΑΠ. Το εγκεκριμένο σχέδιο για την επέκταση της Θεσσαλονίκης αγνοήθηκε και η χωροθέτηση των συνοικισμών καθορίστηκε από τη διαθεσιμότητα της γης και την ανάγκη αυτοτέλειας τους ως προς την υφιστάμενη πόλη. 

Μέσα σε 20 χρόνια η Θεσσαλονίκη μεταμορφώθηκε από μια πόλη οργανωμένη με βάση τις εθνοτικές της κοινότητες  σε μια κοινωνικά και ταξικά διαστρωματωμένη πόλη. Μία εξέλιξη που επιταχύνθηκε από το πέρασμα της πόλης από μια αυτοκρατορία σε ένα έθνος κράτος, μια τεράστια πυρκαγιά και τη μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών που είχε γίνει μέχρι τότε. 

Στο χάρτη από τα δυτικά προς τα ανατολικά διακρίνονται οι Αμπελόκηποι, η Επτάλοφος, η Καλλιθέα, οι Συκιές, ο Άγιος Παύλος, η Ευαγγελίστρια, οι Σαράντα Εκκλησιές, η Αγία Φωτεινή, η Τριανδρία, η Άνω και Κάτω Τούμπα και η Χαριλάου. Προάστια που η σημερινή τους μορφή, μετά τη μαζική ανοικοδόμηση των μεταπολεμικών δεκαετιών,  διαφέρει ριζικά από αυτήν του Μεσοπολέμου. Σε πόλεις όπως ο Βόλος,  ο Πειραιάς και η Αθήνα, υπάρχουν μέχρι σήμερα οικιστικά σύνολα που διασώζουν το τεράστιο αυτό πρόγραμμα στεγαστικής αποκατάστασης. Στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη, κάτι αντίστοιχο είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί.