Οργανώσεις περίθαλψης πριν την επίσημη ανταλλαγή: ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός

Οι πρώτες ανάγκες των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκαν τόσο από το κράτος, όσο και από οργανώσεις προσφοράς σε τρίτους. Το κράτος επανίδρυσε τον Οκτώβριο του 1922 το Πατριωτικό Ίδρυμα Περιθάλψεως, ενώ ίδρυσε τον Νοέμβριο του 1922 το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων. Τα έσοδα που διαχειρίζονταν οι φορείς αυτοί ήταν κρατικά, καθώς και κληροδοτήματα και έρανοι.

Ταυτόχρονα, πλήθος οργανώσεων προσφοράς σε τρίτους συνέδραμαν στην περίθαλψη όσων κατέφταναν πριν την επίσημη ανταλλαγή των πληθυσμών. Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, το Λύκειο Ελληνίδων, το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, η Χριστιανική Ένωσις Νεανίδων κ.α. ανέλαβαν δράση ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1922 σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, όπου συνέρρεαν πρόσφυγες. Εξίσου ισχυρή παρουσία είχαν διεθνείς μη κρατικές οργανώσεις: ο Διεθνής κι ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η Near East Relief, η All British Appeal κ.α. είχαν παρουσία είτε σε πανελλαδική κλίμακα, είτε κατά τόπους. Οι οργανώσεις αυτές έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην ανακούφιση και την ικανοποίηση βασικών αναγκών των προσφύγων, τουλάχιστον μέχρι την επίσημη ίδρυση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων, τον Σεπτέμβριο του 1923.

Την κρίσιμη δράση μίας από αυτές τις οργανώσεις, του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, μπορεί να εντοπίσει κανείς στα Χανιά μέσα από δημοσιεύματα εφημερίδων. Στην παρούσα εγγραφή το πρώτο δημοσίευμα προέρχεται από την εφημερίδα Εσπερινός Ταχυδρόμος, στις 26 Ιανουαρίου 1923. Στο πρωτοσέλιδο υπήρχε ένα αφιέρωμα στον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό, όπου εκθειαζόταν η δράση του στο νησί και στην πόλη, επισημαινόταν ότι η οργάνωση κάλυπτε τα κενά του ελληνικού κράτους, και γινόταν ειδική μνεία στον επικεφαλής, B.D. MacDonald. Στις επόμενες σελίδες του ίδιου φύλλου – κάτι που μπορεί κανείς να βρει σε πολλά φύλλα εφημερίδων εκείνη την εποχή – υπήρχε η στήλη «Πρόσκλησις Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού». Εκεί δημοσιεύονταν τα ονόματα των δικαιούχων προσφύγων που έπρεπε να περάσουν από τα γραφεία της οργάνωσης για να παραλάβουν ό,τι προβλεπόταν σε κάθε περίπτωση. Τα επώνυμα ήταν ορθόδοξα κι αρμένικα προσφυγικά, και σε ορισμένες περιπτώσεις αναφερόταν και ο τόπος καταγωγής. Σε φύλλο της ίδιας εφημερίδας λίγες μέρες αργότερα εμφανίστηκε «Ευχαριστήριον» υπογεγραμμένο από τους «εν Σητεία πρόσφυγες εκ Μικράς Ασίας». Το σύντομο μήνυμα περιλάμβανε προσωπικό ευχαριστήριο στον MacDonald για την αποστολή ειδών πρώτης ανάγκης στους πρόσφυγες στη Σητεία Λασιθίου. Πιθανότατα η δημοσίευση έγινε σε εφημερίδα των Χανίων (αν όχι και σε άλλες) γιατί εκεί ήταν η έδρα της οργάνωσης για την Κρήτη.

Τον Ιούνιο του 1923 η οργάνωση ανακοίνωσε την αποχώρησή της από το νησί κι από την Ελλάδα γενικότερα. Συνέχισε την αποστολή φαρμάκων και τροφίμων, όμως έπαψε να δρα στη χώρα με φυσική παρουσία. Από τα Χανιά η αποχώρηση έγινε στα μέσα Ιουνίου. Σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας Νέα Έρευνα, στις 10 Ιουνίου 1923, περιέγραφε την αναχώρηση με την ίδια διάθεση ευγνωμοσύνης που διαπιστώνει κανείς και στα προηγούμενα δημοσιεύματα. «Εγκατέλειψε την πόλιν μας ο κ. Μακδόναλ, αφού επί τόσον χρόνον εξήσκησε έν από τα φιλανθρωπότερα και πλέον θεάρεστα έργα […] Η Νέα Έρευνα διερμηνεύουσα τα αισθήματα πάντων των κατοίκων της πόλεως απευθύνει εγκάρδιον αποχαιρετισμόν εις άπασαν την αντιπροσωπείαν…».

Όπως περιγραφόταν στο δημοσίευμα κι όπως έχει καταγραφεί και στο Πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων της 16^ης Ιουνίου 1923, ο ίδιος ο Δήμος Χανίων θεώρησε χρέος του να ευχαριστήσει με κάποιον τρόπο τον απελθόντα επικεφαλής της οργάνωσης. Στο Πρακτικό που περιλαμβάνεται στην παρούσα εγγραφή (αριθμός απόφασης 75) ο Δήμαρχος, Εμμανουήλ Μουντάκης, έφερε προς έγκριση στο συμβούλιο δαπάνη που έγινε για την αγορά δώρου με την αφορμή της αναχώρησης της αντιπροσωπείας της οργάνωσης. Το δώρο κρίθηκε απαραίτητο «ως ένδειξις ευγνωμοσύνης εκ μέρους της πόλεως διά την φιλάνθρωπον μέριμναν ήν επεδείξαντο υπέρ των προσφύγων, αλλά και διά το ιδιαίτερον ενδιαφέρον αυτών υπέρ του Νοσοκομείου…». Ως κάτι χαρακτηριστικό από το νησί, το δώρο επιλέχθηκε να είναι «δύο μικρά Κρητικά μαχαίρια με αργυράν θήκην» προς τους υπεύθυνους του γραφείου Κρήτης. Η δαπάνη πέρασε ομόφωνα.