Πρόσωπα προσφύγων και μνήμη

Η συλλογή λαογραφικού υλικού από τη Μικρά Ασία  κατά τη δεκαετία του 1930 από τη Μελπώ Μερλιέ και η συνέχιση της προσπάθειας μετά τον πόλεμο με την ίδρυση του Κέντρου Μικρασιατικού Σπουδών το 1948 και τη συλλογή προφορικών μαρτυριών αποτέλεσαν μία από τις πρώτες οργανωμένες προσπάθειες για την ανάδειξη της ιστορίας και του πολιτισμού των μικρασιατών προσφύγων. Ήδη όμως από τη δεκαετία του 1920 είχε εμφανιστεί προσφυγικός τύπος και εξειδικευμένα περιοδικά όπως το Αρχείον Πόντου (1929) και τα Μικρασιατικά Χρονικά (1936) με μελέτες για την ιστορία και τη λαογραφία της Μικράς Ασίας. Πολλοί προσφυγικοί σύλλογοι εξέδωσαν την ίδια εποχή αναμνηστικές εκδόσεις για τις χαμένες πατρίδες, όπως ο Σύνδεσμος Προσφύγων Μουδανιών την έκδοση με τίτλο Αντίλαλοι απ’ τα Μουδανιά και τα γύρω, Θεσσαλονίκη 1931 (πλούσια έκδοση, με ποικιλία υλικού και εικονογράφηση).  

Οι πρακτικές αυτές διαμόρφωσαν σταδιακά μέρος της ταυτότητας του πρόσφυγα και δημιούργησαν μία προσφυγική μνήμη. Μια ταυτότητα που δεν προϋπήρχε και η οποία συγκροτήθηκε από την εμπειρία της καταστροφής και της προσφυγιάς (που δεν ήταν όμως ίδια για όλους) και μια μνήμη που είναι ρευστή,  πολυδιάστατη και μεταβαλλόμενη μέσα στις δεκαετίες.  

Μεταπολεμικά και μετά την ενσωμάτωση των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία εμφανίστηκαν νέοι  σύλλογοι και σωματεία  που ως κύριο σκοπό είχαν τη σύνδεση των προσφύγων 2ης και 3η γενιάς με τους τόπους καταγωγής των γονιών και των παππούδων μέσω από πλήθος εκδηλώσεων (κυρίως μουσικών και χορευτικών). Την ίδια εποχή, και κυρίως μετά τη δεκαετία του 1960, η  ταυτότητα του πρόσφυγα και ο μικρασιατικός πολιτισμός ενσωματώνονται στη ελληνική λαϊκή κουλτούρα κυρίως μέσα από τη μουσική και τη λογοτεχνία. 

Η έντονη πολιτικοποίηση της προσφυγικής ταυτότητας εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1980 και εκφράστηκε κυρίως μέσω του αιτήματος προσφυγικών (κυρίως ποντιακών) σωματείων για την αναγνώριση της προσφυγικής εμπειρίας ως γενοκτονίας. Αυτό έγινε τελικά με την ανακήρυξη από την Βουλή των Ελλήνων της 19η Μαΐου (το 1994) και της 14ης Σεπτεμβρίου (το 1998) ως ημερών μνήμης της γενοκτονίας του ποντιακού και του μικρασιατικού ελληνισμού αντίστοιχα. 

Ένας άλλος τρόπος ανάδυσης και διαχείρισης της μνήμης αυτής υπήρξε η ιστοριογραφία και ιδίως η έκρηξη της παραγωγής ιστορικών βιβλίων και περιοδικών κυρίως τις δεκαετίες του 1990 και του 2000 (πολλές από αυτές τις εκδόσεις παράχθηκαν και διανεμήθηκαν μέσω του ημερησίου τύπου σε μαζικούς αριθμούς). Σημαντική συμβολή στη διαδικασία αυτή είχαν και οι εκθέσεις σε ιστορικά και λαογραφικά μουσεία και πολιτιστικά ιδρύματα που πολλαπλασιάστηκαν κυρίως από τη δεκαετία του 1990 και εξής. 

Το ενημερωτικό έντυπο που συνόδευε μια σημαντική έκθεση που παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη το 1992 με αφορμή τα 70 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, παρουσιάζεται εδώ. Η έκθεση είχε τίτλο «Πρόσωπα Προσφύγων. Από αρχεία και εφημερίδες της εποχής. 1922-1924» και οργανώθηκε το 1992 από το Πολιτιστικό Κέντρο Βόρειας Ελλάδας της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας σε επιμέλεια του Ευάγγελου Α. Χεκίμογλου. Η έκθεση που χρησιμοποίησε υλικό από αρχεία και εφημερίδες ήταν από τις πρώτες  που επικεντρώθηκε στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη αναδεικνύοντας μέσω φωτογραφιών τα πρόσωπα των προσφύγων που με τον τρόπο αυτό, έστω και για λίγο, έπαυσαν να είναι ανώνυμοι πληθυσμοί.