Το Σαντριβάνι

Στην καρδιά της πόλης των Χανίων στις αρχές του αιώνα, της πόλης που σήμερα ονομάζεται «παλιά», βρισκόταν μια κεντρική πλατεία. Η ονομασία της πλατείας, ως κεντρικό σημείο της τότε πόλης, έφερε ιδιαίτερο συμβολισμό. Έτσι, κατά τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας είχε ονομαστεί πλατεία Μαυροβουνίων, προς τιμή των Μαυροβούνιων χωροφυλάκων που αντικατέστησαν το σώμα χωροφυλάκων που είχε αποστείλει ο Σουλτάνος στο νησί. Αργότερα μετονομάστηκε σε πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου.

Η πλατεία αυτή, λόγω της θέσης της, είχε ρόλο στην παροχή του σημαντικότερου αγαθού της πόλης, του νερού. Ήδη από την ενετική περίοδο υπήρχε αναβρυτήριο με λεοντοκεφαλές, αλλά και τα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην μία πλευρά της υπήρχε τεράστια κρήνη από την οποία οι κάτοικοι προμηθεύονταν νερό. Σε ανάμνηση του στοιχείου του νερού, στη σύγχρονη εποχή υπάρχει συντριβάνι στο κέντρο της πλατείας. Για τους ντόπιους η πλατεία αυτή είναι γνωστή ως το Σαντριβάνι.

Το Σαντριβάνι λειτουργούσε πάντα ως τόπος συνάντησης. Εκεί βρισκόταν για ένα διάστημα το Δημαρχείο της πόλης. Αδιάλειπτα κατά τον 20ό αιώνα υπήρχαν πολλά καταστήματα, αρκετοί χώροι αναψυχής, ορισμένα ξενοδοχεία πάνω ή πέριξ της πλατείας. Από την πλατεία αυτή υπάρχουν πολλές πρώιμες φωτογραφίες της πόλης. Αυτές, λοιπόν, μας επιτρέπουν να δούμε πώς αυτός ο κεντρικός δημόσιος χώρος στο α’  μισό του αιώνα ήταν γεμάτος από κόσμο που είχε έρθει ή αργότερα έφυγε από το νησί.

Σε φωτογραφία των αρχών του αιώνα, απαθανατίζεται ένα στιγμιότυπο άφιξης του Ύπατου Αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου στην πλατεία. Οι πολίτες που είναι εκεί και παρακολουθούν την περίσταση είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της χανιώτικης κοινωνίας τότε: αστοί και εργάτες, με παραδοσιακές ή με ευρωπαϊκές αμφιέσεις. Από τις παραδοσιακές φορεσιές ξεχωρίζουν οι χριστιανοί από τους μουσουλμάνους. Επίσης, ευρωπαϊκό στρατιωτικό και διοικητικό προσωπικό. Οι επιγραφές των καταστημάτων έχουν χριστιανικά και μουσουλμανικά ονόματα: Ar. B. Spyridaki και Σουλεϊμάν Τζεζαερλάκη. Είναι ως επί το πλείστον δίγλωσσες, στα ελληνικά και στα γαλλικά, απευθυνόμενες στους ντόπιους και στους περιστασιακούς κατοίκους της πόλης.

Για την πλατεία αυτή έγραφε ο περιηγητής Τρέβορ Μπατί, στις αρχές της δεκαετίας του 1910: «Η μικρή πλατεία της πόλης είναι από τα πιο ελκυστικά μέρη. Δεν ξέρω κανένα άλλο τόπο στην Ευρώπη που να μπορεί να μελετήσει κανείς τόσο μεγάλη και γραφική ποικιλία ανθρώπων. Έλληνες, Κρητικοί, Τουρκοκρητικοί, Άραβες, Τούρκοι, Αιγύπτιοι, φουστανελοφόροι Αλβανοί και κάθε λογής Λεβαντίνοι πηγαινοέρχονται σ’ αυτή τη μικρή πλατεία. Κατά τη διάρκεια της κατοχής των Μεγάλων Δυνάμεων τα πρόσωπα και οι στολές των Ρώσων, Ιταλών, Γάλλων και Άγγλων στρατιωτών και ναυτών πρόσθεταν ένα νέο στοιχείο ποικιλίας στο όλο σκηνικό. Άνθρωποι που κουβαλούσαν νερό, κρασί ή λάδι, λούστροι στιβανιών, πωλητές ζαχαρωτών και καφετζήδες με τους δίσκους γεμάτους φλιτζάνια και ποτήρια με νερό, μανάβηδες […] κι ένας σωρός άλλοι πλανόδιοι μικροπωλητές δημιούργησαν ορισμένες ώρες της ημέρας ένα υπέροχο ανακάτωμα κινήσεων, χρωμάτων και φωνών…»

Στη φωτογραφία του 1920, η λήψη είναι από διαφορετική πλευρά, ο φακός κοιτάζει προς νότο. Διακρίνονται και πάλι πινακίδες καταστημάτων, αλλά και καρέκλες καφενείου. Το κατάστημα που βρίσκεται στο κέντρο της φωτογραφίας, πίσω από τα «Ανδρικά Είδη» των αδελφών Χριστοδουλάκη, είναι το κατάστημα Κωσταντίνη. Επρόκειτο για οικογένεια Χανιωτών εβραίων, που εμπορεύονταν υφάσματα. Έφυγαν από την Κρήτη μέσα στην Κατοχή για να σωθούν.

Σύμφωνα με τον Γιώργο Καμηλάκη, αυτόπτη μάρτυρα στις συλλήψεις των εβραίων το 1944, οι εκατοντάδες άνθρωποι που συγκεντρώθηκαν οδηγήθηκαν έξω από την εβραϊκή, και στο Σαντριβάνι ήταν σταματημένα γερμανικά καμιόνια. Ορισμένοι φορτώθηκαν εκεί και οδηγήθηκαν απευθείας στις φυλακές της Αγιάς. Οι υπόλοιποι δρομολογήθηκαν δίπλα στο κτίριο της κλειστής Αγοράς της πόλης, απ’ όπου φορτώθηκαν σε φορτηγά λίγες ώρες αργότερα.

Ο Γιώργος Καμηλάκης θυμάται να περιφέρεται με άλλα παιδιά και να παρακολουθεί όσα συνέβαιναν. (41.08-42.30) «Κατ’ αρχήν αυτή [η μέρα] ήτανε ξημερώματα. Και ακούσαμε… ήρθανε απ’ ό,τι είδα μετά με μηχανές τσούνταπ [zundapp], αυτές, ξέρετε, με το καλάθι, οι οποίες έχουν κι ένα πολυβόλο απάνω, γεμόσανε μηχανές, είχανε ζώσει όλη την περιοχή… επίσης ήταν και κάτι φολκσφάγκεν [Volkswagen] αυτοκίνητα, τα οποία χωρούσανε να μπούνε στην [οδό] Κονδυλάκη, φορτηγά δεν μπορούσαν να μπουν, τους παίρνανε και τους βάνανε στην πλατεία [Σαντριβάνι] κι από την πλατεία τους βάνανε στα φορτηγά και φεύγανε». Αυτή η πλατεία ήταν, λοιπόν, το σημείο που φορτώνονταν οι εβραίοι της πόλης σε κοινή θέα.

Σήμερα το Σαντριβάνι αποτελεί την είσοδο στο παλιό λιμάνι των Χανίων. Αποτελώντας το πέρασμα, ουσιαστικά, για την πιο τουριστική περιοχή της πόλης, ευνοεί την παρουσία πλανόδιων μικροπωλητών από διάφορες χώρες, μόνιμων ή προσωρινών κατοίκων στο νησί.