Ο κύκλος των μετοχιών: τι ήταν τα μετόχια

Στον κάμπο των Χανίων, την περιοχή νότια της πόλης που εκτείνεται χοντρικά από το χωριό Αλικιανό και μέχρι το χωριό Τσικαλαριά, υπήρχαν τα μετόχια. Πιθανότατα απόγονοι των φέουδων και των τιμαρίων, τα μετόχια ήταν χωρικά σύνολα που λειτουργούσαν ως αυτόνομες οικονομικές μονάδες.

Στο κέντρο τους υπήρχε ένα κτιριακό συγκρότημα, το οίκημα του ιδιοκτήτη. «Κονάκια ή βίλες Τούρκων αξιωματούχων, που περιβάλλονται από κυπαρίσσια και πεύκα», ήταν η εικόνα που έδιναν τα οικήματα αυτά στον περιηγητή H.F. Tozer στα 1874. Περιμετρικά οργανώνονταν αυτοδύναμα καταλύματα για το εργατικό προσωπικό και, επίσης, οι απαιτούμενοι βοηθητικοί χώροι: αποθήκες, στάβλοι, λιοτρίβια, πατητήρια, κρήνες. Οι αυλές των οικημάτων ήταν διαμορφωμένες, στην πλειοψηφία τους, με εντυπωσιακούς ανθόκηπους, ανοιχτές δεξαμενές νερού, μονοπάτια περιπάτου και στεγασμένα αίθρια για την ψυχαγωγία και την κοσμική ζωή των ιδιοκτητών.

Τα κτίρια που υπήρχαν στους χώρους των μετοχιών προέρχονταν από διαφορετικές εποχές. Αυτό διαπιστώνεται από την έρευνα και τεκμηριώνεται από τις κηρύξεις τους σε ιστορικά διατηρητέα μνημεία από το Υπουργείο Πολιτισμού: «ερειπωμένη ενετική έπαυλη» στο μετόχι Ησυχάκη, «αξιόλογο δείγμα αρχιτεκτονικής της Τουρκοκρατίας με καταβολές στην τέχνη της Ενετοκρατίας» στο συγκρότημα Σερσεμπίλια, «τυπικό δείγμα τοπικής αρχιτεκτονικής στα τέλη του 18^ου αιώνα» στο μετόχι Γετίμ Αγά.

Τα μετόχια, κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα και μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών, είχαν έναν αυτοδύναμο και δυναμικό αγροτικό χαρακτήρα. Για τους ίδιους τους κατοίκους τους εξασφάλιζαν επάρκεια τροφίμων. Ταυτόχρονα, στα όριά τους παράγονταν, συστηματικά πλέον, προϊόντα που εμπορεύονταν οι ιδιοκτήτες τους. Η Κατερίνα Καραδήμα, υποψήφια διδάκτορας στο Πολυτεχνείο Κρήτης, διευκρινίζει: «Στα τέλη του 19^ου αιώνα με την εφαρμογή και τη διάδοση της εσπεριδοκαλλιέργειας, σχεδόν σε όλα τα μετόχια το αρχικό κτιριακό συγκρότημα επεκτάθηκε προς τους έξω χώρους του αγροκτήματος που εγκαταστάθηκε η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών. Η τοιχοποιία περιμετρικά της καλλιέργειας δημιουργούσε ένα ενιαίο διπλό σύστημα προστασίας που σε πολλές περιπτώσεις κάλυπτε δεκάδες στρέμματα. Η παρέμβαση αυτή οφειλόταν σε δύο σημαντικούς παράγοντες. Ο πρώτος ήταν η μόνιμη ανασφάλεια των […] ιδιοκτητών, λόγω των συνεχών τοπικών αυτονομιστικών εξεγέρσεων […] Δεύτερος σημαντικός παράγοντας ήταν η εντατικοποίηση της γεωργίας, που απαιτούσε μεγαλύτερες επενδύσεις και συστηματικές και πυκνές φυτεύσεις».

Οι συνήθεις καλλιέργειες που υπήρχαν στα μετόχια τότε περιλάμβαναν σιτηρά και κηπευτικά για τις ανάγκες των ενοίκων τους, κι έπειτα τα εσπεριδοειδή, την ελιά, το αμπέλι. Παράλληλα, στα όρια των μετοχιών υπήρχε κτηνοτροφία και σηροτροφία, που εξηγεί και την πληθώρα μουρνιών μέσα και γύρω από τις εκτάσεις αυτές.

Οι σημαντικές αυτές παραγωγικές μονάδες μετατράπηκαν σε ανταλλάξιμες γαίες μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες μετοχιών ήταν μουσουλμάνοι και αρκετοί από αυτούς συμπεριλήφθηκαν στον ανταλλάξιμο πληθυσμό των Χανίων. Υπήρχαν βέβαια και αρκετοί με ευρωπαϊκές υπηκοότητες, οι οποίοι παρέμειναν στο νησί μέχρι το τέλος της ζωής τους και τα μετόχια τους δεν ανταλλάχθηκαν. Πάντως, στην πλειοψηφία τους, τα μετόχια αποτέλεσαν μεγάλες εκτάσεις συγκεντρωμένης γης (ξεκινούσαν από 70 στρέμματα και έφταναν και πάνω από τα 1000) που βρέθηκαν στη διάθεση του κράτους ως ανταλλάξιμα. Στις εγκαταστάσεις τους αποκαταστάθηκαν πολλές προσφυγικές οικογένειες, εν είδει αγροτικής αποκατάστασης. Τα κτίρια των μετοχιών φαίνεται ότι χωρίστηκαν σε μακρόστενα δωμάτια και δόθηκαν για κατοίκηση, και η γη μοιράστηκε για εκμετάλλευση. Οι βοηθητικές εγκαταστάσεις, όπως τα πηγάδια, χρησιμοποιούνταν από κοινού για τις ανάγκες των νέων κατοίκων.

Όμως, η κατάτμηση αυτή και οι ιδιαίτερες ανάγκες των προσφύγων φαίνεται ότι άλλαξαν τον χαρακτήρα των μετοχιών. Η συμβίωση των οικογενειών δεν ήταν εύκολη σε χώρους που ήταν αρχικά διαμορφωμένοι για τις ανάγκες μίας οικογένειας. Η οικονομία των μετοχιών πιθανό να μην μπορούσε να εξυπηρετηθεί με την μορφή κατατμημένων κλήρων. Επίσης, η αποκατάσταση προσφύγων σε γη μεν, στα όρια της πόλης δε, οδήγησε πολλούς από αυτούς στην αναζήτηση εργασίας στην πόλη, ενώ θεωρητικά είχαν αποκατασταθεί αγροτικά στα μετόχια.

Οι παραπάνω λόγοι και πολλοί επιπλέον που λειτούργησαν στο πέρασμα του χρόνου, είχαν ως αποτέλεσμα την παρακμή των μετοχιών. Μεταπολεμικά η παρακμή αυτή οδήγησε αρκετούς πρόσφυγες στην εγκατάλειψή τους και στην αναζήτηση εγκατάστασης αλλού, εντός ή εκτός νησιού. Η πορεία αυτή είναι σήμερα εμφανής και στις ίδιες τις κτιριακές εγκαταστάσεις των περισσότερων μετοχιών, που στέκονται μισοερειπωμένα στα περίχωρα της πόλης των Χανίων. Αντίθετα, τα λίγα μετόχια που είχαν διαφορετική τύχη και παρέμειναν υπό μία εκμετάλλευση, δηλαδή συνέχισαν να χρησιμοποιούνται ως ενιαίο σύνολο ή/και προσαρμόστηκαν στην σύγχρονη οικονομία, σήμερα ευδοκιμούν με διάφορες λειτουργίες: οικίες, ξενώνες, αγροτικές παραγωγικές μονάδες.