Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής

Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής υπήρξε ένας από τους πιο εκτεταμένους προσφυγικούς συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης. Ταυτόχρονα είναι από τους πλέον λησμονημένους καθώς τα ίχνη του εξαφανίστηκαν ολοκληρωτικά από το χώρο. Ο συνοικισμός καταλάμβανε την περιοχή στην οποία στη συνέχεια κατασκευάστηκαν η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, η πανεπιστημιούπολη Θεσσαλονίκης και το Αρχαιολογικό Μουσείο. Μεγάλες εκτάσεις της περιοχής αυτής καταλάμβαναν το 1922 τα μουσουλμανικά (κυρίως) και τα ισραηλιτικά νεκροταφεία. 

Η πρώτη κατοίκηση της περιοχής χρονολογείται πριν από το 1917 όταν η Μουφτεία Θεσσαλονίκης εκμίσθωσε μικρό μέρος των οικοπέδων της σε άστεγους που κατασκεύασαν εκεί τα πρώτα παραπήγματα. Μετά τον ερχομό των προσφύγων η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και ήδη το 1924 είχε σχηματιστεί ένας μεγάλος σε έκταση συνοικισμός με σπίτια και παραπήγματα, κατασκευασμένα αυτοσχέδια με λαμαρίνες, πλίνθους, πέτρες και μάρμαρα από τα γειτονικά νεκροταφεία, χωρίς  υποδομές. Πολλοί πρόσφυγες επιθυμούσαν την άμεση γειτνίαση με το κέντρο με αποτέλεσμα το 1929 ο οικισμός να αριθμεί περίπου 13.000 με 15.000 κατοίκους. Η Αγία Φωτεινή χωριζόταν σε Άνω και Κάτω με όριο ανάμεσα τους τη Λεωφόρο Στρατού και ήταν στο σύνολο της ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη.

Η έκταση στην οποία χτίστηκε η Αγία Φωτεινή ήταν ενταγμένη στο σχέδιο πόλεως που είχε εκπονηθεί μετά την πυρκαγιά του 1917 και το οποίο ενσωμάτωνε πρωτοποριακές και φιλόδοξες ρυθμίσεις για την ανοικοδόμηση και την επέκταση της Θεσσαλονίκης. Το σχέδιο αυτό είχε εγκριθεί στις βασικές του αρχές πριν την Μικρασιατική Καταστροφή και προέβλεπε για τον χώρο της Αγίας Φωτεινής τη δημιουργία ενός μεγάλου πάρκου και την επέκταση των εγκαταστάσεων του πανεπιστημίου της πόλης.

Η εφαρμογή του σχεδίου που σήμαινε την απομάκρυνση των κατοίκων της Αγίας Φωτεινής και την κατεδάφιση των κτισμάτων καθυστέρησε για πάρα πολλά χρόνια. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης υποστήριξε τον αγώνα των κατοίκων όμως το σχέδιο δεν τροποποιήθηκε. Το 1930 ψηφίστηκε ο νόμος 4780 που προέβλεπε τη στεγαστική αποκατάσταση και τη χρηματική αποζημίωση μέρους των κατοίκων του συνοικισμού αλλά η κατεδάφιση και η μεταστέγαση προχώρησαν πολύ αργά. Στο μεσοδιάστημα νέοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που έχασε έτσι τον αμιγώς προσφυγικό της χαρακτήρα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές του 1960 έγιναν πολλές κατεδαφίσεις και στον χώρο επεκτάθηκαν οι εγκαταστάσεις της ΔΕΘ και του πανεπιστημίου. Πολλοί κάτοικοι μεταστεγάστηκαν στην Ξηροκρήνη, στην Τούμπα και κυρίως στη Νέα Κρήνη. Τα τελευταία σπίτια της Αγίας Φωτεινής κατεδαφίστηκαν το 1970. 

Με επιστολή του την 1.8.1932 ο Σύνδεσμος Αγίας Φωτεινής διαμαρτυρήθηκε στον Δήμαρχο Θεσσαλονίκης Χαρίσιο Βαμβακά για την εφαρμογή τόσο του νόμου 4780 όσο και του νόμου 5510 που τροποποιούσε τον προηγούμενο. Ο Σύνδεσμος υποστήριξε ότι με την εφαρμογή του νόμου το 90% των κατοίκων θα έχαναν τη στέγη τους και ότι ο Δήμος δεν μπορούσε να μετατρέψει ολόκληρη την έκταση της Αγίας Φωτεινής σε πάρκο καθώς δεν επαρκούσαν τα οικονομικά του. Προς υπεράσπιση αυτού του επιχειρήματος έγραφε: «Νομίζομεν ότι μια πόλις ως η Θεσσαλονίκη με πληθυσμόν 350.000 έχουσα πλην των Δημοτικών κηπαρίων και εν πάρκον αρχομένον από του Λευκού Πύργου μέχρι του Πεδίου του Άρεως εις μάκρος και βάθος μέχρι της Λεωφόρου Στρατού θα είνε μια πόλις υπερευρωπαΐκη». Ο Σύνδεσμος ζητούσε την αλλαγή του σχεδίου και την παραμονή του συνοικισμού στον χώρο πάνω από την Λεωφόρο Στρατού και μέχρι τους Χορτατζήδες και τη δημιουργία πάρκου μόνο στην περιοχή νότια της Λεωφόρου Στρατού. Με τη λύση αυτή οι οικογένειες που θα είχαν ανάγκη στέγασης θα ήταν ελάχιστες «διότι το πλήθος των κατεδαφισθησομένων κάτω της Λ. Στρατού οικιών οι ιδιοκτήται είνε Ισραηλίται οίτινες λαμβάνοντες την αποζημίωσιν των θα αναχωρήσωσι δια Παλαιστίνην».

Η αεροφωτογραφία που παρατίθεται εδώ τραβήχτηκε το 1960. Στο κέντρο της φωτογραφίας απεικονίζονται οι εγκαταστάσεις της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Ακριβώς από πάνω και προς τα αριστερά διακρίνεται η Πολυτεχνική Σχολή (το πολυώροφο κτίριο έχει ολοκληρωθεί ενώ οι διπλανές πτέρυγες είναι ανολοκλήρωτες) και ακριβώς από πίσω οι εγκαταστάσεις του Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ. Εκατέρωθεν της Πολυτεχνικής Σχολής βρίσκονται μεγάλα κομμάτια της Αγίας Φωτεινής που ακόμα δεν έχουν κατεδαφισθεί. Διακρίνεται ακόμα η οδός Χορτατζήδων (που ένωνε την Αγία Φωτεινή με το Συντριβάνι), ο μόνος δρόμος την εποχή εκείνη που οδηγούσε στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Στο πάνω αριστερά μέρος της φωτογραφίας και άνωθεν της οδού Αγίου Δημητρίου (που τότε διανοίγεται) βρίσκεται η προσφυγική γειτονιά των Σαράντα Εκκλησιών. Η νέα Εγνατία δεν έχει ακόμα διανοιχθεί.