Ανταλλαγή πληθυσμών βάσει θρησκεύματος: μουσουλμάνοι με αφρικανική καταγωγή στην Κρήτη

Η Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών στα πλαίσια της Συνδιάσκεψης της Λοζάνης προέβλεπε υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών βάσει θρησκεύματος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Για την περίπτωση της Κρήτης αυτό σήμαινε ότι η πλειοψηφία των μουσουλμάνων που έπρεπε να αποχωρήσουν ήταν Κρητικοί που ασπάζονταν το Ισλάμ. Εκτός από αυτούς, όμως, μια άλλη ομάδα πληθυσμού που ζούσαν στα Χανιά ήταν οι Αφρικανοί μουσουλμάνοι.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι Αφρικανοί μουσουλμάνοι έφτασαν στην Κρήτη σε διαφορετικές περιόδους, κυρίως με την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς το 1645, αλλά και κατά την περίοδο της αιγυπτιακής διοίκησης (1830-1840). Οι Αφρικανοί μουσουλμάνοι δεν συγκροτούσαν μία ενιαία κοινότητα. Η παρουσία κάποιων από αυτούς ήταν διακριτή οικιστικά στην πόλη: στην περιοχή του Κουμ Καπί υπήρχε ο οικισμός κυρίως των Αφρικανών που έφτασαν κατά τον 19^ο αιώνα από την περιοχή της Βεγγάζης, και για τους οποίους οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν την προσωνυμία «Χαλικούτηδες». Λιγοστές φωτογραφίες διασώζουν πρόσωπα εκείνων των ανθρώπων. Στο σύνολό τους, πάντως, οι Αφρικανοί που ζούσαν στα Χανιά έκαναν μάλλον τα πιο περιφρονημένα χειρωνακτικά επαγγέλματα, αυτά που έκαναν παλιότερα οι δούλοι έως την κατάργηση της δουλείας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: κυρίως αχθοφόροι ή καθαριστές βόθρων κ.α.

Η περίπτωση αυτών των μουσουλμάνων είναι, εξίσου, ενδεικτική της μαζικότητας και του διεκπεραιωτικού χαρακτήρα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών. Όπως για τους Κρητικούς μουσουλμάνους και για τους Μικρασιάτες χριστιανούς η ανταλλαγή σήμαινε την απομάκρυνσή τους από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και την εγκατάστασή τους σε μέρη που δεν είχαν ξαναδεί ποτέ, το ίδιο ίσχυε και για τους Αφρικανούς των Χανίων: οι περισσότεροι από αυτούς είχαν γεννηθεί στην Κρήτη, οι οικογένειές τους είχαν έρθει δεκαετίες νωρίτερα από περιοχές της Αφρικής, και θα έπρεπε οι ίδιοι να μετακινηθούν προς την άγνωστή τους Ανατολία.

Υπάρχουν δύο γνωστές ιστορίες Αφρικανών των Χανίων που σώζονται σήμερα, καθεμιά από τις οποίες δείχνει τις διαφορετικές πιθανές εκδοχές της τύχης των μουσουλμάνων στο νησί. Πρόκειται για την ιστορία του Αλή Γκογκό και αυτήν του Σαλή Χελιδονάκη.

Ο Αλή Γκογκό καταγόταν από το Κογκό, γεγονός που πιθανότατα δικαιολογεί το παρατσούκλι «Γκογκό(ς)». Το παρουσιαστικό του ήταν εντυπωσιακό και η παρουσία του στην πόλη γνωστή, με αποτέλεσμα να έχει απαθανατιστεί σε ορισμένες φωτογραφίες και καρτ-ποστάλ που διασώζονται μέχρι σήμερα. Επρόκειτο για έναν πολύ ψηλό και σωματώδη άνθρωπο, γνωστό για ιστορίες που προκαλούσαν το γέλιο αλλά και τα χρηστά ήθη της εποχής. Δούλευε ως αγωγιάτης.

Στην ανταλλαγή των πληθυσμών λέγεται ότι ο Αλή δεν επιθυμούσε να φύγει από τα Χανιά. Η ιστορία που σώζεται μέχρι σήμερα περιγράφει ότι μετά την επιβίβασή του στο πλοίο πήδηξε στη θάλασσα, όμως το πλήρωμα τον μάζεψε και τον επιβίβασε ξανά με το ζόρι. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την πορεία του μετά.

Η παρουσία του Αλή στην πόλη και η ιδιοσυγκρασία του, όπως διασώζεται από την προφορική παράδοση, ενέπνευσαν μετά την αποχώρησή του τη λογοτεχνική καταγραφή. Ο Παντελής Πρεβελάκης έγραψε ένα γλαφυρότατο συμβάν στο Χρονικό μιας Πολιτείας, με πρωταγωνιστές την Μαντάμ Ορτάνς, τον Αλή Γκογκό και τους ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων. Το λογοτεχνικό αυτό συμβάν φέρει πολλούς – πολιτικούς – συμβολισμούς και περιγράφει έναν ξεπεσμό των Μεγάλων Δυνάμεων την ίδια περίοδο που η Κρήτη προσπαθούσε να εξασφαλίσει ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ένωση με την Ελλάδα. Στη συνθήκη αυτή, η μορφή του Αλή Γκογκό περιγράφεται ως αυτή ενός άντρα που ευκαιριακά προσπάθησε να πάρει μέρος στην εκμετάλλευση της κατάστασης της Ορτάνς, όμως τελικά βρέθηκε στην ίδια θέση με αυτήν και στην πορεία την συνέδραμε.

Ο Σαλής Χελιδονάκης αποτελεί, αντίθετα, ένα παράδειγμα μουσουλμάνου αφρικανικής καταγωγής που παρέμεινε στην πόλη. Είχε γεννηθεί στα Χανιά το 1884. Η καταγωγή του ήταν από το Σουδάν. Περιγράφεται ως πολύ γνωστός και πολύ αγαπητός ανάμεσα στους κατοίκους των Χανίων, λόγω του ήπιου χαρακτήρα του και των ανιδιοτελών προσφορών που έκανε σε όλη τη ζωή του. Ο ίδιος δούλευε ως βαρκάρης.

Στην ανταλλαγή των πληθυσμών ο Σαλής δεν έφυγε καθώς ήταν βρετανός υπήκοος. Παρέμεινε στα Χανιά, όπως και η αδερφή του, και πέθανε το 1967. Ο θάνατός του απασχόλησε την τοπική κοινωνία, καθώς το μουσουλμανικό νεκροταφείο είχε καταστραφεί μετά την αποχώρηση της πλειοψηφίας των μουσουλμάνων. Ο δήμος Χανίων είχε βρει μια πρόχειρη λύση για όσους μουσουλμάνους παρέμειναν στην πόλη, να γίνεται η ταφή τους σε μια περιοχή λίγο πιο νότια από τα τότε όριά της. Όμως, επειδή ο Σαλής ήταν ιδιαίτερα αγαπητός σε πολλούς, μια ομάδα ντόπιων χριστιανών ανακίνησαν το ζήτημα φτάνοντας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, απ’ όπου πήραν την άδεια εκταφής των οστών του και ανακομιδής στο χριστιανικό νεκροταφείο του Αγίου Λουκά. Ο τάφος του υπάρχει μέχρι σήμερα. Στις φωτογραφίες φαίνεται ο Σαλής σε διαφορετικές περιόδους: στην πρώτη φωτογραφία ποζάρει πιθανότατα σε στούντιο της εποχής και φαίνεται σε σχετικά νεαρή ηλικία. Όμοια και στην επόμενη φωτογραφία, όπου είναι σε μάζωξη σε γνωστό στέκι της εποχής. Στην τελευταία ο Σαλής σε πιο προχωρημένη ηλικία, κρατώντας αγκαλιά παιδάκι γνωστής του οικογένειας.

Η φιγούρα του Σαλή αποτέλεσε επίσης πηγή έμπνευσης ποιητών, σκηνοθετών, στιχουργών τις τελευταίες δεκαετίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ένα τραγούδι σε στίχους και μουσική του Λουδοβίκου των Ανωγείων, με τίτλο «Ο μαύρος βαρκάρης».

Όλη η μετέπειτα καλλιτεχνική δημιουργία γύρω από τους ανθρώπους αυτούς συγκροτεί μια μνήμη που ουσιαστικά μιλά για την παρουσία αυτών που ήταν «διαφορετικοί» στην Κρήτη των αρχών του αιώνα.