Χατζή Μουσταφά Βεΐ: ένας ντόπιος θεσσαλονικιός

Στις 18 Αυγούστου 1919 ο Μουφτής Θεσσαλονίκης εξέδωσε βεβαίωση ότι ο κτηματίας Ισμαήλ Βεΐ, κάτοικος της συνοικίας Ταρακτζή, οδός Ρακτιβάν 4, ετών 43, «παρευρίσκετο εν Θεσσαλονίκη κατά την κατάληψιν της πόλεως ταύτης υπό του Ελληνικού Στρατού και την υπογραφήν της Συνθήκης των Αθηνών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας» και ότι «ο ειρημένος ουδέποτε έχει αποδημήσει εκ Θεσσαλονίκης εις αλλοδαπήν ούτε προς της απελευθερώσεως ούτε μετά ταύτης διαμένων συνεχώς εν Θεσσαλονίκη μέχρι σήμερον». Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε γιατί ο γεννημένος το 1876 Χατζή Μουσταφά χρειάστηκε αυτή την απόδειξη εντοπιότητας. Σύμφωνα με το τεκμήριο ο Χατζή Μουσταφά έζησε όλη του τη ζωή στην πόλη. 

Χιλιάδες όμως ήταν οι μουσουλμάνοι της Θεσσαλονίκης, της Μακεδονίας και των Βαλκανίων, όπως οι γυναίκες της καρτ-ποστάλ, που αναχώρησαν τη δεκαετία του 1910 από τις εστίες τους για τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε εκείνα τα χρόνια ένα τράνζιτ για πολλούς από τους πληθυσμούς αυτούς. 

Πέντε χρόνια μετά τη βεβαίωση, ο Θεσσαλονικιός Χατζή Μουσταφά αναγκάστηκε κατά πάσα πιθανότητα να φύγει από τη γενέθλια πόλη μαζί με τη συντριπτική πλειοψηφία των ομόθρησκων του. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι μουσουλμάνοι εκείνοι που μπόρεσαν να επιδείξουν ξένη υπηκοότητα, κυρίως αλβανική ή σερβική. Πολλοί μουσουλμάνοι της πόλης προσπάθησαν να αποφύγουν την ανταλλαγή, ανάμεσα τους αρκετοί εύποροι κτηματίες και μέλη της κοινότητας των Ντονμέδων. 

Ο εκπατρισμός της μουσουλμανικής κοινότητας της πόλης καθώς και των κοινοτήτων της βόρειας Ελλάδας θα γίνει μέχρι το τέλος του 1924 κυρίως από τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας. Την διαδικασία επέβλεψε μικτή επιτροπή Τούρκων, Ελλήνων και ουδέτερων παρατηρητών και η μεταφορά έγινε κυρίως με τουρκικά καράβια. Οι μουσουλμάνοι αποχώρησαν με σαφώς πιο συντεταγμένο τρόπο από ότι οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας και του Πόντου και μπόρεσαν να πάρουν μαζί τους μέρος της κινητής του περιουσίας. Πολλοί προσπάθησαν να πουλήσουν τα ακίνητα τους πριν αναχωρήσουν και πολλοί ντόπιοι προσπάθησαν να τα προσεταιριστούν. Δημιουργήθηκε έτσι ένα πλήθος δικαιοπραξιών πολλές εκ των οποίων κρίθηκαν στη συνέχεια παράνομες από την ελληνική διοίκηση. Η ακίνητη περιουσία των μουσουλμάνων της Ελλάδας με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης κρίθηκε ανταλλάξιμη και οι πρόσφυγες που είχαν έρθει διεκδικούσαν πλέον έντονα την πρόσβασή τους σε αυτή.