Τα εβραϊκά νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης

Η καταστροφή του αρχαίου εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης αποτέλεσε μια από τις πρώτες ενέργειες της ναζιστικής διοίκησης εναντίον της  Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Ακολούθησε η εξόντωση του μεγαλύτερου μέρους του προπολεμικού εβραϊκού πληθυσμού που άγγιζε τις 50.000. Η καταστροφή ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 1942 με λειτουργική ευθύνη της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας. Επιτράπηκε αρχικά η διατήρηση των τάφων που είχαν χτιστεί τα τελευταία 30 χρόνια, εξαίρεση που στη συνέχεια δεν τηρήθηκε. Μέσα στους επόμενους μήνες και λίγο πριν την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης το νεκροταφείο καταστράφηκε ολοσχερώς. Τα μάρμαρα των τάφων λεηλατήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά σε δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και έργα σε όλη την πόλη.

Οι προσπάθειες απομάκρυνσης του νεκροταφείου είχαν ξεκινήσει πολλά χρόνια πριν. Πολιτικές «εξυγίανσης» και εξωραϊσμού του κέντρου της πόλης, βανδαλισμοί με καθαρό αντισημιτικό πρόσημο καθώς και η οριοθέτηση του χώρου για την επέκταση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συνέβαλαν προς την οριστική απομάκρυνση του πανάρχαιου αυτού νεκροταφείου. Το 1937 παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο μια σημαντική έκταση περίπου 12.500 τετραγωνικών μέτρων και σχεδόν αμέσως άρχισε η εκταφή των νεκρών υπό την εποπτεία του τότε Αρχιραβίνου. Η συγκεκριμένη έκταση στέγαζε έναν από τους πιο αρχαίους τομείς του νεκροταφείου και έτσι ξεθάφτηκαν και μεταφέρθηκαν αλλού τα λείψανα πολλών ξακουστών ραβίνων και μυστικιστών. 

Με την επιστροφή των Θεσσαλονικών Εβραίων που επέζησαν από τα στρατόπεδα, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης ανασυστάθηκε και επικέντρωσε τις προσπάθειές της σε τέσσερα βασικά ζητήματα : την απόδοση των περιουσιών των μελών της κοινότητας, την τιμωρία των δοσιλόγων, την ανάκτηση της κοινοτικής περιουσίας και το νεκροταφείο. 

Από το 1944 ως το 1946 η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης αναζήτησε προσωρινό τόπο νεκροταφείου σε συνεννόηση με τον Δήμο Θεσσαλονίκης αλλά ταυτόχρονα προσπάθησε να αποτρέψει την απαλλοτρίωση του παλιού νεκροταφείου. Τελικά η έκταση παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 1946 με Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου. Ο δικαστικός αγώνας που ξεκίνησε έληξε με συμβιβαστική λύση μετά από προσπάθεια της ΙΚΘ μόλις το 2010. Από το 1946 προτάθηκε η ανέγερση αναμνηστικού μνημείου στο χώρο του νεκροταφείου, απόφαση που εκτελέστηκε 68 χρόνια μετά, το 2014. 

Η Κοινότητα το διάστημα 1944-1946 προσπάθησε με διαβήματα, διαμαρτυρίες και μηνύσεις να σταματήσει τη λεηλασία των εβραϊκών επιτύμβιων πλακών από το νεκροταφείο. Εκδόθηκαν διαταγές και εγκύκλιοι από την Αστυνομία και άλλους φορείς αλλά τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά καθώς το μεγαλύτερο μέρος είχε ήδη κλαπεί. Τελικά επιλέχθηκε ως χώρος για το νέο νεκροταφείο έκταση στη Σταυρούπολη, στη σημερινή οδό Καραολή και Δημητρίου. Στο νέο νεκροταφείο μεταφέρθηκαν πλάκες και οστά που είχαν διασωθεί και χτίστηκε μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος.

Στην πρώτη φωτογραφία εμφανίζεται καθαρά η καταστροφή του παλιού νεκροταφείου. Η φωτογραφία προέρχεται από τα αρχεία της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού και πάρθηκε τον Μάρτιο ή τον Απρίλιου του 1943. 

Στη δεύτερη φωτογραφία διακρίνεται ζευγάρι που κρατάει στεφάνι εντός του νέου Εβραϊκού Νεκροταφείου σε εκδήλωση για τη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, πιθανώς μέσα στη δεκαετία του 1960. Το στεφάνι φέρει κορδέλα στην οποία διακρίνεται η γραφή «Ένωσις Διασωθέντων Ομήρων εν Ισραήλ». Να σημειώσουμε ότι πολλά μέλη της Κοινότητας που είτε διασώθηκαν στην Ελλάδα ή επέστρεψαν από τα στρατόπεδα, κυρίως ενήλικες άνδρες, μετανάστευσαν στο Ισραήλ τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.   

Στην τρίτη φωτογραφία διακρίνεται το μνημείο που υπάρχει μέσα στο νέο νεκροταφείο με επιγραφή στα ελληνικά και τα εβραϊκά. Η λήψη είναι από την ίδια εκδήλωση για τη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, πιθανώς μέσα στη δεκαετία του 1960.