Η ανταλλαγή των μουσουλμάνων της Κρήτης

Τον Αύγουστο του 1923 επικυρώθηκε από την Ελλάδα η Συμφωνία Ανταλλαγής πληθυσμών που είχε υπογραφεί στη Λοζάνη τον Ιανουάριο του ίδιου έτους. «…θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων, Μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών», όριζε η Συμφωνία Ανταλλαγής. Για την περίπτωση της Κρήτης αυτό σήμαινε την υποχρεωτική αποχώρηση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, καθώς στο νησί κατοικούσαν χιλιάδες ντόπιοι μουσουλμάνοι.

Το μουσουλμανικό στοιχείο ήταν ζωτικό του πολιτισμού της Κρήτης κατά τους αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συνύπαρξη των χριστιανών και των μουσουλμάνων είχε γίνει πραγματικότητα σταδιακά, κυρίως μέσα από τους εξισλαμισμούς και τις επιγαμίες, και ελάχιστα από τον εποικισμό από Τούρκους. Κατά τον ταραγμένο 19^ο αιώνα, από την επανάσταση του 1821 κι εξής, οι εντάσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων ήταν ολοένα και συχνότερες. Οι εξεγέρσεις των χριστιανών στην Κρήτη αποτέλεσαν βήματα προς τη δημιουργία του «κρητικού ζητήματος», μέρους του «ανατολικού ζητήματος». Το 1898 η Κρήτη αυτονομήθηκε και συγκροτήθηκε η Κρητική Πολιτεία, ένα κρατίδιο που παρέμεινε ζωντανό για περίπου 15 χρόνια, έως την ένωση του νησιού με την Ελλάδα το 1913.

Κατά τη διάρκεια αυτών των ταραγμένων δεκαετιών οι πολιτικές εξελίξεις είχαν οδηγήσει σε κύματα αποχώρησης Κρητικών μουσουλμάνων παραπάνω από μία φορές. Ο κίνδυνος κατά της ζωής του πληθυσμού, οι καταστροφές σπιτιών, περιουσιών και καλλιεργειών, η πυρπόληση γειτονιών ήταν φαινόμενα που σημειώθηκαν αρκετές φορές στην Κρήτη του 19^ου αιώνα. Δεδομένου ότι οι χριστιανοί ήταν αυτοί που, σταδιακά, κέρδιζαν έδαφος στις πολιτικές διεκδικήσεις τους, πολλοί από τους μουσουλμάνους τράπηκαν σε φυγή κατά τις περιόδους των εντάσεων.

Το μεγαλύτερο πλήγμα, πάντως, για το μουσουλμανικό στοιχείο, ήταν το κύμα αποχώρησης τα χρόνια γύρω από την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας. Από το 1881 έως το 1900 οι μουσουλμάνοι είχαν μειωθεί στο μισό, σύμφωνα με τις απογραφές της εποχής. Οι επιπτώσεις ήταν περισσότερο εμφανείς στην ύπαιθρο, καθώς ο μουσουλμανικός πληθυσμός αφενός συρρικνωνόταν, αφετέρου αποχωρούσε από τα χωριά και συγκεντρωνόταν στις πόλεις του νησιού. Κύματα αποχώρησης συνέχισαν και κατά τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας με αφορμές την Επανάσταση στο Θέρισο, την ανάδυση των Νεότουρκων, τη δρομολόγηση της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.

Παρόλ’ αυτά, η συνύπαρξη των διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων παρέμενε χαρακτηριστικό του νησιού, πράγμα που μπορεί κανείς να δει και στις αναπαραστάσεις από φωτογράφους κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ού αιώνα. Οι φωτογράφοι που έδρασαν στην Κρήτη ως δημιουργοί καρτ-ποστάλ ήταν τόσο Έλληνες, όσο και ξένοι. Αναζητούσαν θέματα ικανά να πουληθούν σε εκδότες. Στην αναζήτησή τους αυτή τραβούσαν μία ευρεία γκάμα φωτογραφιών, γεγονός που έχει διασώσει έως σήμερα απεικονίσεις και αναπαραστάσεις της Κρήτης τις παραμονές της ανταλλαγής των πληθυσμών.

Σε τέτοιες καρτ-ποστάλ, που χρονολογούνται περίπου μέχρι το 1910, μπορεί κανείς να διαπιστώσει, κατ’ αρχάς, την εγγύτητα χριστιανών και μουσουλμάνων όσον αφορά την εμφάνιση. Στις τέσσερις καρτ-ποστάλ παρουσιάζονται Κρητικές χριστιανές και μουσουλμάνες. Η θρησκευτική τους ταυτότητα επισημαίνεται είτε από σχόλιο στην ίδια την κάρτα, είτε από κάποιο διακριτικό της θρησκείας τους. Η αμφίεση, πάντως, των δύο ομάδων δεν διέφερε ιδιαίτερα. Περισσότερο θα μπορούσε κανείς να διαπιστώσει τη διαφορά ανάμεσα στην παραδοσιακή ενδυμασία έναντι μιας πιο ευρωπαϊκής, όμως οι εικονιζόμενες δεν διαφέρουν με τέτοιο τρόπο στην αμφίεσή τους, ώστε να γίνεται σαφής η θρησκεία τους.

Οι εκδότες αυτών των καρτών ήταν κυρίως Γάλλοι και Γερμανοί κι ενδιαφέρονταν να τυπώσουν αναπαραστάσεις μιας «οριενταλιστικής ανατολής». Στα πλαίσια αυτά, τα Χανιά αναπαρίσταντο ως τέτοια περίπτωση. Ενδεικτικές είναι οι επόμενες καρτ-ποστάλ αυτής της εγγραφής, όπου τρεις νεαροί απολαμβάνουν τον αργιλέ τους, και δύο νεαρές φωτογραφίζονται σε πόζες που θυμίζουν την «διεστραμμένη ηθικότητα της Ανατολής», όπως την ονομάζει ο Said.

Δέκα χρόνια πριν την απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, οι μουσουλμάνοι παρέμεναν εμπεδωμένο στοιχείο της Κρήτης. Ήταν η δεύτερη σε μέγεθος θρησκευτική ομάδα του νησιού. Οι διάφορες στατιστικές των αρχών της δεκαετίας του 1920 τους υπολόγιζαν από 19.000 έως 25.000. Το 75% αυτών κατοικούσαν τότε πια στις πόλεις. Αυτός ο πληθυσμός έπρεπε να δρομολογηθεί προς συντεταγμένη αποχώρηση.

Στα τέλη Αυγούστου η εφημερίδα Νέα Έρευνα ανακοίνωνε την προετοιμασία των κυβερνήσεων για την ανταλλαγή πληθυσμών, διευκρινίζοντας ότι «απαγορεύεται απολύτως η αναχώρησις των Μουσουλμάνων εξ Ελλάδος και η εκποίησις της ακινήτου των περιουσίας προ της εφαρμογής της συμφωνίας περί ανταλλαγής των πληθυσμών. Όσοι εκ των Μουσουλμάνων επιθυμούν να αναχωρήσουν από τούδε οφείλουν να δηλώσουν τούτο εις τας προξενικάς αρχάς Ισπανίας και Ολλανδίας, προκαλούντες σχετικήν δήλωσιν της Κυβερνήσεως της Άγκυρας προς την Ελληνικήν, ότι δέχεται την μετάβασίν των εις την Τουρκίαν». Μέσα στον επόμενο χρόνο επρόκειτο να ολοκληρωθεί το μεγαλύτερο μέρος αυτής της μετακίνησης.