Η δύσκολη επιστροφή των πολιτικών προσφύγων του ελληνικού εμφυλίου πολέμου

Μία από τις συνέπειες του ελληνικού εμφυλίου πολέμου ήταν η αναγκαστική μετακίνηση, μια νέα προσφυγιά, περίπου 120.000 ανθρώπων που βρέθηκαν σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης και στην ΕΣΣΔ (κυρίως στο Ουζμπεκιστάν) και που δεν τους επιτράπηκε για πολλά χρόνια η επάνοδος στην Ελλάδα. Οι πληθυσμοί αυτοί περιλάμβαναν μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ και μέλη του ΚΚΕ,  γυναίκες και υπερήλικες που ακολούθησαν τον ΔΣΕ στη φυγή του από την Ελλάδα καθώς και περίπου 27.000 παιδιά που με οργανωμένο τρόπο απομακρύνθηκαν από τις περιοχές του εμφυλίου με ευθύνη του ΚΚΕ. 

Στην πλειοψηφία των πολιτικών προσφύγων αφαιρέθηκε η ιθαγένεια και δημεύθηκε η περιουσία τους. Έζησαν για πολλά χρόνια υπό την προστασία και τον έλεγχο του ΚΚΕ σε καινούρια περιβάλλοντα με άλλες κλιματολογικές συνθήκες και χωρίς, αρχικά τουλάχιστον, τη γνώση της γλώσσας. Αγρότες οι περισσότεροι, με καταγωγή κυρίως από περιοχές της βόρειας Ελλάδας, κλήθηκαν να αλλάξουν επάγγελμα και στελέχωσαν βιομηχανίες των χωρών υποδοχής. 

Το αίτημα επαναπατρισμού των προσφύγων τέθηκε σχετικά νωρίς από τους ίδιους και από το ΚΚΕ. Το ΚΚΕ όμως ζητούσε τον συνολικό επαναπατρισμό των προσφύγων κάτι που καμιά κυβέρνηση στην μεταπολεμική Ελλάδα δεν έκανε δεκτό. Οι πρώτοι επαναπατρισμοί έγιναν με τη μεσολάβηση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού το 1954 και αφορούσαν άτομα από την Ουγγαρία, τη Ρουμανία και την Τσεχοσλοβακία. Η φωτογραφία που παρουσιάζεται εδώ προέρχεται μάλλον από την πρώτη αυτή επιστροφή στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Κατά μια περίεργη σύμπτωση το πλοίο που μετέφερε τους πολιτικούς πρόσφυγες ήταν το ίδιο που είχε μεταφέρει τον Απρίλιο του 1948 στρατεύματα του Εθνικού Στρατού στη Στερεά Ελλάδα για την πρώτη μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση εναντίον του ΔΣΕ.

Τα επόμενα χρόνια οι επαναπατρισμοί ήταν λίγοι. Ουσιαστικά το ελληνικό κράτος έλεγχε πολύ αυστηρά την όλη διαδικασία και έδινε άδεια σε όσους δεν θεωρούσε επικίνδυνους για τη δημόσια ασφάλεια. Μετά την πτώση της Χούντας αλλά κυρίως μετά το 1983 όταν με κοινή υπουργική απόφαση των υπουργών Εσωτερικών και Δημοσίας Τάξης, Γιώργου Γεννηματά και Γιάννη Σκουλαρίκη αντίστοιχα, επιτράπηκε η επιστροφή και αποφασίστηκε η απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας σε όλους τους «Έλληνες το γένος» πολιτικούς πρόσφυγες, οι επαναπατρισμοί έγιναν μαζικοί και χιλιάδες άνθρωποι επέστρεψαν στην Ελλάδα, πολλοί εξ αυτών στη Θεσσαλονίκη. Η εξαίρεση, η οποία εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα, αφορά τους σλαβόφωνους πολιτικούς πρόσφυγες που κατέφυγαν και έζησαν στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας της ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας, νυν Βόρεια Μακεδονία. 

Το 1977, ο Κώστας Βίρβος, σημαντικός στιχουργός του ελληνικού τραγουδιού, ο οποίος έγραψε τους στίχους πολλών λαϊκών τραγουδιών που αναφέρονταν στη μεταπολεμική ελληνική μετανάστευση, εξέδωσε σε μουσική του ιδίου και με ερμηνευτή τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη τον δίσκο «Ξεριζωμένοι». Πρόκειται ουσιαστικά για έναν κύκλο τραγουδιών αφιερωμένο στους πολιτικούς πρόσφυγες και την επιθυμία επιστροφής τους στην Ελλάδα. Ο δίσκος δεν σημείωσε επιτυχία και δεν έχει επανακυκλοφορήσει σε cd. Πάνω σε μια κοινή μουσική φόρμα της εποχής τα τραγούδια μεταφέρουν μέσα από τους στίχους του Βίρβου ιστορίες, επιθυμίες και διλήμματα των πολιτικών προσφύγων που με τον τρόπο αυτό απέκτησαν μία έστω και ισχνή φωνή στο πολιτιστικό σύμπαν της νεότερης Ελλάδας. Παραθέτουμε τους στίχους του ομώνυμου τραγουδιού. 

Άκουσες μάνα μου ποτέ σου,

που πέφτει το Ουζμπέκισταν,

είναι στα βάθη της Ασίας

κι εκεί τόσα παιδιά πονάν.

Στην Τασκένδη μάνα μου οι ξεριζωμένοι

βίζα περιμένουνε παραπονεμένοι (δις).

Μες στην απέραντη τη στέπα,

είναι όλοι άνθρωποι καλοί,

μα αλλιώς ζυμώνουνε την κλέμπα (;),

κι αλλιώς εμείς γλυκό ψωμί.

Στην Τασκένδη μάνα μου οι ξεριζωμένοι

βίζα περιμένουνε παραπονεμένοι (δις).