Η μετονομασία του Κουλέ-Καφέ και τα νέα ονόματα στην πόλη

Ο τύπος της Θεσσαλονίκης ασχολήθηκε εκτεταμένα με το ζήτημα των προσφύγων από την άφιξη τους στην πόλη και τη Μακεδονία μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Με διαφορετική συχνότητα και προσέγγιση αλλά και με βάση την πολιτική τους τοποθέτηση οι εφημερίδες της Θεσσαλονίκης δημοσίευαν ειδήσεις και άρθρα για μια σειρά ζητημάτων που αφορούσαν τον προσφυγικό πληθυσμό: αναζητήσεις συγγενών, ανακοινώσεις της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και προσφυγικών οργανώσεων, αναγγελίες δημοπρασιών ανταλλάξιμων περιουσιών, περιοδείες σε προσφυγικές γειτονιές με καταγραφή των συνθηκών διαβίωσης, προτάσεις για την επίλυση των προβλημάτων, άρθρα γνώμης είτε με έλεγχο των τοπικών αρχών και της κεντρικής κυβέρνησης ή με εγκωμιαστικά σχόλια για κάποιες από τις δράσεις τους.

Σε μια σειρά άρθρων της Μακεδονίας με τίτλο «Μια έρευνα εις τας συνοικίας. Ποία είναι η νέα Θεσσαλονίκη. Αι ανάγκαι και αξιώσεις αυτής» ο «Μακεδονικός» παρουσίασε μια σειρά από συνοικίες της πόλης, εκτός και εντός κέντρου. Στο φύλλο της 1.2.1927 ασχολήθηκε με τη γειτονιά του Κουλέ Καφέ. Η γειτονιά αυτή βρίσκεται στο κέντρο της Άνω Πόλης με σημείο αναφοράς τη σημερινή πλατεία Ρομφέη (ή Κουλέ Καφέ) στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας, Κρίσπου και Χρυσοστόμου. Ο αρθρογράφος παρουσίασε τα δημόσια έργα που έγιναν στη γειτονιά και τις ελλείψεις που υπήρχαν. Αναφέρθηκε με θερμά λόγια στο δημοτικό σχολείο της περιοχής, διευθυντής του οποίου ήταν τότε ο Γεώργιος Μάνιος. Έκανε μια θετική αποτίμηση της κατάστασης της γειτονιάς χρησιμοποιώντας στο λόγο του στοιχεία ενός φυλετισμού τονίζοντας την ελληνικότητα της προσφυγικής πλέον συνοικίας: «Μια συνοικία ζωντανή, με τελείως ελληνικόν τόνον είνε σήμερον το Κουλέ-Καφέ», «Το Κουλέ-καφέ διατηρεί την γραφικότητα των παλαιών ημερών της μουσουλμανικής γαλήνης του, αλλά συγχρόνως εκχύνει και τη ζωτικότητα της καινούργιας γερής ράτσιας, που αντικατέστησε τους απελαθόντας ανταλλάξιμους». Ο δημοσιογράφος ξεκινάει το άρθρο του με μια προτροπή: «Υπάρχει μια επιτροπή τοπωνυμιών, αν δεν αμφιβάλλομεν, η οποία ασχολείται εις την εξελλήνησιν των διαφόρων βαρβαρικών ονομάτων της υπαίθρου. Θα την παρακαλούσαμεν να φροντίση να κάμη το ίδιον και δια μερικά σημεία της πόλεως αφού το Δημοτικόν συμβούλιον δεν τα ενθυμείται. Και ν’ αρχίση από το Κουλέ-Καφέ, εκεί όπου η δημοσιογραφική μου έρευνα με έφερε χθες». 

Ο αρθρογράφος αναφερόταν στη διαδικασία μετονομασιών των τοπωνυμίων της Ελλάδας και στη σχετική Επιτροπή, η οποία είχε συσταθεί ήδη από το 1909. Μια διαδικασία που σκοπό είχε τον εξελληνισμό του τοπωνυμικού της χώρας για «εθνικούς» λόγους. Το έργο της επιτροπής όμως είχε προχωρήσει ελάχιστα μέχρι το 1926. Τότε και με νέο δεδομένο την εγκατάσταση 500.000 χριστιανών προσφύγων στη Μακεδονία η Επιτροπή επικουρούμενη από θεσμικές αλλαγές στη σχετική διαδικασία προχώρησε σε μαζικές μετονομασίες πόλεων και χωριών της περιοχής. Την τριετία 1926-1928 πραγματοποιήθηκαν στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας 2.579 μετονομασίες, 1.499 από τις οποίες αφορούσαν την Μακεδονία. Με τον τρόπο αυτό οι τουρκικές και σλαβικές ονομασίες πολλών πόλεων και χωριών εξελληνίστηκαν  και ο τοπωνυμικός χάρτης της περιοχής άλλαξε δραστικά. 

18 μήνες μετά το άρθρο της Μακεδονίας, η Επιτροπή ακόμη δεν είχε ασχοληθεί με το Κουλέ-Καφέ. Τότε μια άλλη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, Η Εφημερίς των Βαλκανίων, στο φύλλο της 25.1.1928 και έπειτα από παρότρυνση αναγνώστη της ο οποίος ρωτούσε «διατί δεν φροντίζει κανείς ν’ αντικατασταθή το όνομα Κουλέ-Καφέ με ελληνικήν τινά ονομασίαν δια να μη μας ενθυμίζει διαρκώς την Τουρκοκρατία;» προκήρυξε διαγωνισμό για τη μετονομασία της γειτονιάς με έπαθλο μια ετήσια συνδρομή στην εφημερίδα. Προέτρεψε λοιπόν τους αναγνώστες να στείλουν στην εφημερίδα τις προτάσεις τους. 

Όντως στα φύλλα των επόμενων ημερών και πάντα στη σελίδα 4 οι αναγνώστες πρότειναν διάφορα ονόματα και έστειλαν επιστολές με επιχειρήματα υπέρ της επιλογής τους. Προτάθηκαν τα εξής: Συνοικία Ανωγείων, Επάνω Σκάλα, Ταταύλα, Συνοικία Πανελληνίου Ενώσεως, Προπύργιο, Πανόραμα, Συνοικία Σεβαστουπόλεως, Ακρόπολις, Ανακτόριον, Κηφισιά, Θειάτειρα, Πατριάρχου Ιωακείμ, Δημήτρια, Συνοικία Παρθενώνος, Συνοικία Ερμουπόλεως, Βλ. Τσιρογιάννη, Άνω Παράδεισος, Πύργια, Συνοικία Αγίου Δημητρίου, Συνοικία 19 Αυγούστου, Λουτράκιον, Βίγλα ή Σκοπιά, Πεντάπολις, Δερβενάκι, Συνοικία Νιόβης, Ακρωτήρι, Λυκαβητός, Συνοικία Βαλκανίων, Συνοικία Δημοκρατίας. Αν και ερευνήθηκαν τα φύλλα των επόμενων μηνών δεν εντοπίστηκαν άλλες προτάσεις αλλά ούτε και άλλη μνεία στον διαγωνισμό. 

Στη Θεσσαλονίκη την εποχή εκείνη εξελληνίστηκαν όντως μια σειρά ονομάτων κοινοτήτων, κυρίως ονόματα χωριών του νομού. Όμως εξελληνίστηκαν και ονόματα προαστίων της πόλης. Το 1926 με το ΦΕΚ 55/26/9.2.1926 το Σέδες έγινε Θέρμη και οι Καπουτζήδες μετονομάστηκαν σε Στρέψα και δύο χρόνια μετά Πυλαία. Με άλλο ΦΕΚ, το 346/26/31.8.1926, το Δαούτ Μπαλή έγινε Ωραιόκαστρο. Το 1927 με το ΦΕΚ 179/27/20.8.1927 το Χαρμάνκιοϊ έγινε Σταθμός (για να γίνει Εύοσμος το 1952) και το Καραϊσίν μετονομάστηκε σε Πολίχνη. Το 1928 με το ΦΕΚ 81/28/12.3.1928 το Αρσακλί έγινε Πανόραμα. 

Πολλοί άλλοι συνοικισμοί άλλαξαν όνομα καθώς το παλιό τοπωνύμιο άλλαξε από τους νέους κατοίκους ή απλά ξεχάστηκε. Αναφέρουμε το Τοπαλτί που έγινε Αρμενοχώρι και μετά Ροδοχώρι, το Λέμπετ που έγινε Σταυρούπολη όταν εκεί ιδρύθηκε συνοικισμός της Πρόνοιας το 1934 ανήμερα της εορτής του Τίμιου Σταυρού, το Μεβλεχανέ που έγινε αρχικά Καλλιθέα και μετέπειτα Παναγία Φανερωμένη, το Κάμπελ που έγινε Βότση. Το Ρεζί Βαρδάρ, του Χιρς, η Ραμόνα, το 6 και το 151 (εβραϊκοί συνοικισμοί) μεταπολεμικά ξεχάστηκαν. 

Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη έφερε μια σειρά νέων τοπωνυμίων που σχετίζονταν με την πατρίδα τους : Βόσπορος και Νέα Μαινεμένη (στη Μαινεμένη),  Νέος Κουκλουτζάς (στον Εύοσμο), Ορτακιανών, Επτάλοφος και Καΐστριο Πεδίο (στους Αμπελόκηπους), Τυρολόη και Νεάπολη (μετάφραση της Νεβσεχίρ της Καππαδοκίας), Νέα Βάρνα (στις Συκιές), Σαράντα Εκκλησιές, Μαλακοπή (στην Τούμπα), Νέα Μουταλάσκη (στην τότε οδό Αθηνών, νυν Παπαναστασίου), Καισαρείας (στη Χαριλάου), Νέα Τούζλα , Δέρκων, Νέα Κρήνη, Νέο Ρύσιο (Αρετσού) και Κατιρλί (στην Καλαμαριά). 

Στην Άνω Πόλη το Κουλέ-Καφέ και το Τσινάρι επιβίωσαν, το Ισλαχανέ ξεχάστηκε για χρόνια.