Ο κύκλος των μετοχιών: μη ανταλλάξιμα μετόχια

Στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσμών προβλέφθηκε και η τύχη όσων μουσουλμάνων της Κρήτης είχαν ευρωπαϊκές υπηκοότητες. Αυτοί θα παρέμεναν στο νησί. Εκτός από όσους είχαν ευρωπαϊκή υπηκοότητα πριν το 1923, αρκετοί ακόμη ευκατάστατοι μουσουλμάνοι επιδίωξαν να διεκδικήσουν υπηκοότητες Ιταλίας ή Γαλλίας, συνηθέστερα, προκειμένου να μην αλλάξουν τόπο. Ορισμένοι τα κατάφεραν.

Από αυτούς τους ευρωπαίους υπηκόους Κρητικούς μουσουλμάνους ορισμένοι ήταν ιδιοκτήτες μετοχιών. Οι περιουσίες τους, ως μη ανταλλάξιμων, δεν δεσμεύτηκαν. Τα μετόχια τους, επομένως, αποτέλεσαν οικιστικές και παραγωγικές μονάδες που συνέχισαν να λειτουργούν ως ενιαία σύνολα, σε αντίθεση με τα μετόχια που ορίστηκαν ανταλλάξιμα και κατατμήθηκαν για να δοθούν στους πρόσφυγες.

Κάποια από αυτά τα μετόχια που παρέμειναν μουσουλμανικά φιλοξένησαν πρόσφυγες προσωρινά, κατά την άφιξή τους αμέσως μετά τον Σεπτέμβρη του 1922. Αρκετά, επίσης, με αγοραπωλησίες μεταβιβάστηκαν στην πορεία σε χέρια χριστιανών και υπάρχουν μέχρι σήμερα. Σε όσα από αυτά συνεχίζει η αγροτική παραγωγή, πέρασαν, κι ακόμη περνούν, εργατικά χέρια από μετέπειτα πληθυσμιακές ανακατατάξεις: σύγχρονοι μετανάστες και πρόσφυγες βρίσκουν εργασία στα μετόχια που ακόμη είναι ενεργά.

Τα μετόχια του Ιμπραήμ Βεηζαδέ, του Γετήμ Αγά, του Σακήρ Μπέη, όπως και τα μετόχια Καλλιτεράκη και Κινδελή, είναι τα σημαντικότερα από τα μετόχια που δεν μοιράστηκαν σε πρόσφυγες, αλλά και που η ιστορία τους περιλαμβάνει μετακινούμενους πληθυσμούς μέσα στον 20ο και 21ο αιώνα.

Το μετόχι του Ιμπραήμ Βεηζαδέ φιλοξένησε Μικρασιάτες για κάποιο διάστημα μετά την Καταστροφή. Ο λόγος ήταν ότι ο ιδιοκτήτης του, μουσουλμάνος με ευρωπαϊκή υπηκοότητα, είχε δολοφονηθεί πρόσφατα πριν την Καταστροφή. Το μετόχι τότε βρέθηκε εν μέσω διεκδικήσεων κληρονόμων, κάποιοι από τους οποίους φαίνεται ότι τελικά καταδικάστηκαν ως ηθικοί αυτουργοί του φόνου του Ιμπραήμ. Όσο η ιδιοκτησιακή κατάσταση του μετοχιού παρέμενε θολή, το κράτος εγκατέστησε πρόσφυγες στον χώρο του. Όταν ξεκαθαρίστηκε ότι το μετόχι ανήκε σε ιδιώτες, το κράτος αποσύρθηκε, οι πρόσφυγες εκδιώχθηκαν, και η έκταση σύντομα πουλήθηκε σε ντόπιο χριστιανό, στην οικογένεια του οποίου ανήκει μέχρι σήμερα. Στη συνοδευτική φωτογραφία, από σχετικό άρθρο του Μανώλης Μανούσακα, απεικονίζεται η μία από τις δύο κρήνες που υπήρχαν στο εσωτερικό του σπιτιού του Ιμπραήμ Βεηζαδέ. Δείγμα του πλούτου του, η γούρνα της κρήνης ήταν φτιαγμένη από μαύρο μάρμαρο.

Το μετόχι του Γετήμ Αγά επίσης δεν ήταν ανταλλάξιμο. Ο Γετήμ Αγάς είχε ιταλική υπηκοότητα και κράτησε στην κατοχή του την ιδιοκτησία του, η οποία ήταν τεράστια σε έκταση. Το συγκεκριμένο μετόχι, δυτικά της πόλης των Χανίων προς την περιοχή της Αγυιάς, ήταν ένα μόνο μέρος αυτής. Κτήματα και οικήματά του εκτείνονταν βόρεια του μετοχιού μέχρι τη θάλασσα, δυτικά του μετοχιού, προς την περιοχή του Μακρύ Τοίχου, αλλά και νοτιότερα, στην περιοχή του Βαμβακόπουλου. Ο Μ. Μανούσακας γράφει ότι ένα μέρος αυτής της τεράστιας περιουσίας τελικά δόθηκε σε Μικρασιάτες πρόσφυγες, πάντως το μεγαλύτερο κομμάτι της συνέχισε να ανήκει στον Γετήμ Αγά. Ο ίδιος πέθανε στα Χανιά μάλλον στα τέλη του Μεσοπολέμου και η ιδιοκτησία του πέρασε στα παιδιά του. Την διαχειριζόταν ουσιαστικά ο γιος του, Ιμπραήμ Μπέης, ο οποίος έμενε στα Χανιά μέχρι σχεδόν το τέλος της ζωής του. Στη δούλεψή του, φροντίζοντας τα δέντρα του μετοχιού και της ευρύτερης περιουσίας του, ήταν μέχρι την δεκαετία του 1960 και ο Αντώνης Φατσέας, γιος Τσιριγώτη μετανάστη στην Κρήτη. Στη συνοδευτική φωτογραφία, ο γιος του Γετήμ Αγά φαίνεται αριστερά με την τραγιάσκα και ακριβώς δίπλα του ο Αντώνης Φατσέας. Επίσης, από την επόμενη φωτογραφία γίνεται γνωστό ότι στο μετόχι είχαν δουλέψει και πιο σύγχρονοι μετανάστες, όπως ένας Αλβανός πετράς – το όνομα του οποίου δεν αναφέρεται στη δημοσίευση – που αναστήλωσε μέρος του μαντρότοιχου του μετοχιού.

Το μετόχι του Σακήρ Μπέη, που βρισκόταν βορειότερα του χωριού Μουρνιές, αποτελούσε ένα από τα επιβλητικότερα μετόχια των Χανίων. Ο Σακήρ Μπέης Αγαζαδές είχε γαλλική υπηκοότητα. Το ίδιο το κτίριο του μετοχιού «ήταν τεκμήριο των πολλαπλών πολιτισμικών παραδόσεων […] κατά τη διάρκεια του 16^ου έως και του 19^ου αιώνα» (Π. Τριμανδήλη-Μαγκάν). Ήδη πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών, με τη μαζική άφιξη των πρώτων προσφύγων από τη Μικρά Ασία, στα Χανιά χρησιμοποιήθηκαν αρκετά κτίρια για την προσωρινή στέγασή τους. Από τις αναφορές σε εφημερίδες, όπως αυτές που περιλαμβάνονται στην παρούσα εγγραφή, μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι το μετόχι αυτό φιλοξένησε αρκετούς Μικρασιάτες για το πρώτο διάστημα. «Ειδοποιείται ο εν Ζαμπώ (sic) της Γαλλίας διαμένων κ. Ιωάννης Φωτίου, ότι η αδελφή του, Κατίνα Γ. Καραμπέτσου, διεσώθη οικογενειακώς και κατέφυγεν εις Χανιά, διαμένουσα εις το Μετόχι του Σεκήρ Μπέη». Δεν έγινε, όμως, ανταλλάξιμο όταν αποφασίστηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών. Το μετόχι ανήκε στην οικογένεια μέχρι τη δεκαετία του 1950, οπότε πουλήθηκε σε ντόπιους σε κομμάτια και έχασε τον ενιαίο χαρακτήρα του. Η φωτογραφία από την ομάδα «Χανιά Παλιές Φωτογραφίες» στο Facebook, είναι ένα στιγμιότυπο από το μετόχι του Σακήρ Μπέη τη δεκαετία του 1930. Ο ίδιος βρίσκεται αριστερά με καπέλο και γραβάτα. Οι εργάτες που φαίνονται στη φωτογραφία, διαφόρων ηλικιών, αποτελούν δείγμα της δυναμικότητας των αγροτικών αυτών μονάδων στην ακμή τους.

Το μετόχι Καλλιτεράκη, επίσης, ανήκε μέχρι το 1937 στον μουσουλμάνο Βοσκάκη. Δεν έγινε ανταλλάξιμο καθώς ο ιδιοκτήτης του είχε ευρωπαϊκή υπηκοότητα. Κατά τον Μεσοπόλεμο πουλήθηκε σε ντόπιους χριστιανούς, την οικογένεια Καλλιτεράκη. Τότε στην έκτασή του είχαν ήδη αναπτυχθεί οι καλλιέργειες της ελιάς, των εσπεριδοειδών, αρκετών οπωροφόρων, του αμπελιού, του σιταριού και των κηπευτικών. Το μετόχι μέχρι σήμερα παραμένει πλήρως ενεργό, με συστηματική καλλιέργεια της ελιάς, ορισμένων εσπεριδοειδών και του αβοκάντο. Στην παρούσα εγγραφή περιλαμβάνεται απόσπασμα της συνέντευξης της Έρσης Καλαϊτζάκη, μίας από τους σημερινούς ιδιοκτήτες του μετοχιού. Εξηγεί πώς ένα μετόχι όπως αυτό, αδιάλειπτα ενεργό, συγκροτεί μια δυναμική οικονομική και παραγωγική μονάδα μέσα στα χρόνια.

Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρία της Κάτιας Καλαϊτζάκη-Καλλιτεράκη, συνιδιοκτήτριας του μετοχιού, στις εργασίες του έχουν απασχοληθεί αρκετοί μετανάστες και πρόσφυγες. Στην καλλιέργεια της ελιάς και των εσπεριδοειδών, όπως και σε οικιακές εργασίες, απασχολήθηκαν, αρχικά, μικρασιατικές οικογένειες που διέμεναν σε άλλα, ανταλλάξιμα, μετόχια: στο Τσίγκρη, στο Μουλά Χανούμ, στο Συμισιακό. Αλλά και μέχρι σήμερα, στο μετόχι έχουν εργαστεί αρκετοί μετανάστες και πρόσφυγες από τη Συρία, τη Ρωσία, την Αλβανία, τη Γεωργία και τη Βουλγαρία. Οι σύγχρονες φωτογραφίες από το μετόχι απεικονίζουν την κεντρική είσοδο και την περίτεχνη σκάλα στην αυλή. Προέρχονται από τη φωτογράφο Στέλλα Μανιουδάκη.

Περίπτωση μη ανταλλάξιμου μετοχιού είναι και το μετόχι Κινδελή, το οποίο όμως μέσα από μια άλλη διαδρομή στέγασε χριστιανούς από την Ανατολία. Η Βικτωρία Κυριακού, Κωνσταντινουπολίτισσα που είχε παντρευτεί με Χανιώτη, αγόρασε το μετόχι από τον μουσουλμάνο ιδιοκτήτη του γύρω στο 1910, προκειμένου να μετεγκατασταθούν από την Πόλη στην Κρήτη. Η οικογένεια χρησιμοποιούσε το μετόχι ως δεύτερο σπίτι αρχικά. Μετατράπηκε σε κύρια οικία μεταπολεμικά, όταν έγινε κύρια πηγή εσόδων. Η κόρη του ζευγαριού αυτού παντρεύτηκε με Μικρασιάτη που επίσης είχε έρθει πριν την ανταλλαγή στα Χανιά και εργαζόταν στη Σταφιδική Ένωση Χανίων ως λογιστής, τον Γιώργο Κινδελή. Με αυτό το επώνυμο έχει μείνει γνωστό μέχρι σήμερα αυτό το μετόχι, το οποίο παρέμεινε ενεργό ως ενιαία μονάδα αγροτικής παραγωγής και σήμερα παράγει προϊόντα βιολογικής γεωργίας. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως ξενώνας.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία της Δανάης Κινδελή, συνιδιοκτήτριας, στα χρόνια λειτουργίας του μετοχιού έχουν εργαστεί στις δραστηριότητές του μόνιμα ή εποχιακά πλήθος άνθρωποι από διάφορα μέρη. Κατά τη δεκαετία του 1980, αρχικά, απασχολούσε μόνιμα ένα ζευγάρι εσωτερικών μεταναστών από ένα χωριό της επαρχίας Σελίνου του νομού Χανίων. Μόνιμα εργάζονταν στο μετόχι, επίσης, ένας Άγγλος και ένας Τυνήσιος. Την τελευταία εικοσαετία εργάζονται στο μετόχι μία γυναίκα από την Αλβανία και μία οικογένεια από την Ινδία. Περιστασιακά τα τελευταία τριάντα χρόνια έχουν απασχοληθεί εργαζόμενοι από την Αρμενία, τη Γεωργία, τη Βουλγαρία, την Συρία, την  Ουκρανία, τη Γερμανία, τη Ρουμανία και την Ιταλία. Οι φωτογραφίες που απεικονίζουν το μετόχι σήμερα προέρχονται από το σάιτ του, και δίνουν μια αίσθηση της διάσωσης του μετοχιού: στην πρώτη φαίνεται η λογική της περιμετρικής οργάνωσης των βοηθητικών χώρων και η δεύτερη δείχνει διασωσμένη την παλιά ανοιχτή δεξαμενή νερού.