Οι πρόσφυγες της «καταστροφής» φτάνουν στο λιμάνι του Πειραιά

«Διά των ατμοπλοίων “Γένουα” και “Αμαζονία” αφίχθησαν εις Πειραιά χθες δύο χιλιάδες πρόσφυγες εκ Μικρασίας. Εκ τούτων 1.500 ήσαν εύποροι, οι δε λοιποί άποροι. Τούτους παρέλαβε το Υπουργείον Περιθάλψεως και τους διένειμεν εις διάφορα προσφυγικά οικήματα εν Πειραιεί. Διέταξε δε και την υπηρεσίαν Πειραιώς να παράσχη εις αυτούς τροφήν και ιατρικήν περίθαλψιν». 

Το μονόστηλο του Εμπρός, στις 31 Αυγούστου του 1922, οριοθετούσε τη μετάβαση στη νέα περίοδο. Τη στιγμή που τα πρώτα ατμόπλοια με πρόσφυγες προσέγγισαν το λιμάνι του Πειραιά, εκατόν πενήντα χιλιάδες πρόσφυγες βρίσκονταν ήδη στη Χίο, τη Μυτιλήνη, τη Σάμο και τη Ραιδεστό. Παρότι το σύνολο των προσφύγων είχε ζήσει τον αναγκαστικό διωγμό και είχε ταξιδέψει κάτω από τις ίδιες δύσκολες συνθήκες, η άφιξη στην Ελλάδα δεν συνεπαγόταν για όλους τις ίδιες δυσκολίες. Ο διαχωρισμός σε άπορους και εύπορους που γίνεται στο παραπάνω μονόστηλο αυτό ακριβώς μαρτυρούσε. Οι εύποροι πρόσφυγες είχαν τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν μόνοι τους κατάλυμα. Οι άποροι πρόσφυγες που έφτασαν στις 30 Αυγούστου διέμειναν σε δημόσια κτίρια ή επιταγμένους χώρους, ενώ όσοι έφτασαν τις επόμενες μέρες τοποθετήθηκαν σε πρόχειρα υπόστεγα στην προκυμαία, μιας και οι κλειστοί χώροι δεν επαρκούσαν πλέον.. 

Οι αφίξεις συνεχίστηκαν τις επόμενες μέρες· το Σάββατο 2 Σεπτεμβρίου έφτασαν στον Πειραιά 8 πλοία με περισσότερους από 5.500 πρόσφυγες «αλλόφρονες εκ της φρίκης και του τρόμου», πεινασμένοι και άυπνοι, κατέλυσαν σε κάθε ελεύθερο σημείο της προκυμαίας αναμένοντας το άγνωστο αύριο. Την επομένη, το ιταλικό ατμόπλοιο «Μπαρλέττα» αποβίβασε 50 αρμένιους πρόσφυγες και συνέχισε το ταξίδι του για την Ιταλία. Στις 4 Σεπτεμβρίου, αποβιβάστηκαν περισσότεροι από 8.000 πρόσφυγες επιβαίνοντες σε τέσσερα ιταλικά και ένα αγγλικό ατμόπλοιο. «Κατανεμήθηκαν εις την ακτήν Ξαβερίου, εις την ακτήν Κρεμμυδαρούς και εις τον περίβολον του ναού Αγίου Νικολάου καθώς και εις άλλα σημεία της προκυμαίας». 

Επιπλέον, σε δύο πλοία που έφτασαν στον γειτονικό όρμο του Κερατσινίου δεν επετράπη να αποβιβάσουν τους πρόσφυγες –έστω και προσωρινά–, αλλά αναζητήθηκαν νέα λιμάνια «διότι ο Πειραιεύς υπερεπληρώθη προσφύγων». Την ίδια ημέρα, κατέπλευσαν στον Πειραιά και τέσσερα πλοία από τη Χίο και τη Μυτιλήνη με 1.670 στρατιώτες και 1.090 χωροφύλακες. Την επομένη, 5 Σεπτεμβρίου, ενημερώθηκαν τα πλοία «ραδιοτηλεγραφικώς» να μην προσεγγίζουν τον Πειραιά «επειδή η συγκέντρωσις τόσου πλήθους απειλεί την υγείαν». Το λιμάνι του Πειραιά αποτέλεσε το κύριο σημείο εισόδου των προσφύγων. Συνολικά, τριανταπέντε ατμόπλοια και ένα υπερωκεάνιο, με επιβάτες περισσότερους από 40.000 πρόσφυγες από τα μικρασιατικά παράλια προσέδεσαν στο λιμάνι του Πειραιά και στον γειτονικό όρμο Κερατσινίου από την 1η έως τις 30 Σεπτεμβρίου του 1922.  Σε αυτό, δεν αποβιβάστηκαν μόνο όσοι εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, αλλά και πλήθος προσφύγων που μετακινήθηκε προς άλλους προορισμούς. Η εισροή τον Σεπτέμβριο του 1922 αποτυπώνεται στον πίνακα που ακολουθεί.

Χιλιάδες άνθρωποι –που εγκατέλειψαν βίαια τα σπίτια τους και ταξίδεψαν έως και 12 ημέρες, στοιβαγμένοι στα αμπάρια πλοίων, έχοντας στη διάθεση τους ελάχιστη τροφή και νερό– αποβιβάστηκαν στον Πειραιά και παρέμειναν για μέρες, βδομάδες ή μήνες προσωρινά φιλοξενούμενοι σε επιταγμένα καταλύματα ή άστεγοι σε πρόχειρα υπόστεγα κατά μήκος της παραλιακής λεωφόρου και στα προαύλια ναών, ενώ καινούρια πλοία έφταναν καθημερινά. Στον ατελείωτο καταυλισμό που είχε δημιουργηθεί στο λιμάνι και στην πόλη του Πειραιά –όπως άλλωστε και στα περισσότερα ελληνικά λιμάνια– αποτυπώθηκε το «προσφυγικό σοκ», με το οποίο βρέθηκε αντιμέτωπη η ελληνική κοινωνία μετά τον Αύγουστο του 1922, όταν «στον πληθυσμό της προστέθηκε ένα κύμα άπορων ως επί το πλείστον προσφύγων, που ο αριθμός τους αντιστοιχούσε στο ένα τέταρτο του ντόπιου πληθυσμού». Οι φωτογραφίες του Πέτρου Πουλίδη, τραβηγμένες στο λιμάνι του Πειραιά, εκείνο το διάστημα αποτυπώνουν ανάγλυφα στα πρόσωπα των προσφύγων τις δυσκολίες που βίωσαν αλλά και το χάος που επικρατούσε στις αποβάθρες αποβίβασης. 

Πίνακας: Προσφυγικές αφίξεις στο λιμάνι του Πειραιά, 31.8.1922 – 30.9.1922, σύμφωνα με την εφημερίδα Εμπρός