Τα πλοία, γέφυρες από το νησί

Η μεταπολεμική πραγματικότητα στην Κρήτη διαμορφώθηκε σταδιακά με τρόπο τέτοιο, ώστε οι μετακινήσεις των κατοίκων της να αυξάνονται σε συχνότητα. Αρχικά, δειλά-δειλά κατά τη δεκαετία του 1950 και πιο εντατικά έπειτα, η εξωτερική μετανάστευση αποτέλεσε διέξοδο αρκετών Κρητικών που κινήθηκαν προς υπερατλαντικούς προορισμούς, αλλά πολύ περισσότερο προς την κεντρική Ευρώπη, κυρίως την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Κατά δεύτερον, μεγάλο μέρος του πληθυσμού του νησιού μετανάστευσε στην Αθήνα, σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσει εκεί ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο, χωρίς να απέχει χιλιάδες χιλιόμετρα από το νησί.

Η μετακίνηση αυτή για μόνιμη εγκατάσταση δημιούργησε την ανάγκη να εξυπηρετείται συχνότερα η γραμμή Κρήτης-Πειραιά. Καθένας εσωτερικός μετανάστης που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα επρόκειτο να ταξιδέψει αρκετές φορές πίσω στο νησί και, αντίστοιχα, η οικογένειά του επρόκειτο να τον επισκεφθεί αρκετές φορές στην Αθήνα. Η καθεμιά εγκατάσταση στην πρωτεύουσα, λοιπόν, πολλαπλασίαζε τον αριθμό ταξιδιών που θα επακολουθούσαν μεταξύ Κρήτης και Αθήνας.

Πέρα απ’ αυτά, η ανάπτυξη νέων αναγκών στον μεταπολεμικό κόσμο, που αργά αλλά συστηματικά σημειώθηκε και στην Ελλάδα, έφερε σε αρκετούς Κρητικούς επιθυμίες και προσδοκίες ζωής που δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν στο νησί τουλάχιστον πριν τη δεκαετία του 1980. Η επαρκής κάλυψη της υγείας των κατοίκων του νησιού, για παράδειγμα, συχνά δεν ικανοποιούνταν από τις δομές που προσφέρονταν σε αυτό. Το πρώτο σημαντικό νοσοκομείο του νησιού μεταπολεμικά, το Βενιζέλειο Νοσοκομείο Ηρακλείου, ιδρύθηκε το 1953 ως «Παγκρήτιο Νοσοκομείο Φυματιώντων» με κεφάλαια της αμερικανικής ομογένειας. Μόλις το 1967 μετατράπηκε σε Γενικό Νοσοκομείο με χωρητικότητα 200 κρεβατιών και τις βασικές ιατρικές ειδικότητες. Τα ταξίδια για λόγους υγείας, λοιπόν, ήταν σημαντικός λόγος μετακίνησης Κρητικών προς την πρωτεύουσα.

Επίσης, η προσδοκία των προηγούμενων γενιών να δουν τα παιδιά τους μακριά από την αγροτιά έθετε σε πολλούς τον στόχο να σπουδάσουν. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 τουλάχιστον, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη ήταν οι πόλεις που δέχονταν πλήθος φοιτητών από το νησί, λόγω έλλειψης περιφερειακών πανεπιστημίων. Για τις ανάγκες αυτές το 1970 ξεκίνησε τη λειτουργία του το πρώτο κτίριο της Κρητικής Εστίας, μιας δομής φιλοξενίας Κρητικών φοιτητών και φοιτητριών στο κέντρο της Αθήνας. Το Πανεπιστήμιο Κρήτης δέχτηκε τους πρώτους φοιτητές το 1977. Παράλληλα, για όσους δεν πετύχαιναν εισαγωγή σε σχολή ή δεν ήθελαν να το προσπαθήσουν καν, υπήρχε η επιλογή σπουδών στο εξωτερικό. Ιδιαίτερα η δεκαετία του 1970 αποτέλεσε για αρκετούς Κρητικούς και Κρητικές μια περίοδο στενών σχέσεων ιδιαίτερα με πανεπιστήμια της Ιταλίας. Πληθώρα ιταλοτραφών μηχανικών και γιατρών στελέχωνε υπηρεσίες στο νησί μέχρι πρότινος. Σε τοπική εφημερίδα του 1966 η Ατμοπλοΐα Αιγαίου Αφων Τυπάλδου διαφήμιζε τη σύνδεση της Κρήτης με την Ιταλία και την κεντρική Ευρώπη με το «Ferry Boat Χανιά, το μεγαλύτερον υπερωκεάνειον Φέρρυ-Μπώτ του κόσμου».

Τέλος, η ανάπτυξη μιας ισχυρής ταυτότητας των μεταναστών σε ξένα περιβάλλοντα, εξίσου στο εξωτερικό και στην Αθήνα, οδήγησε πολλούς από αυτούς στην αναζήτηση νυφών από το μέρος καταγωγής τους. Έτσι διατηρούσαν (ή δημιουργούσαν) μια «κρητικότητα», δηλαδή μια διακριτή ταυτότητα με ορισμένα χαρακτηριστικά, που επέτρεπε το ανήκειν σε μια κοινότητα, αυτήν των Κρητικών στην Αθήνα, στο Μόναχο, στη Μελβούρνη κ.ο.κ. Οι νύφες που εγκαθίσταντο ιδιαίτερα στην Αθήνα, πολλαπλασίαζαν με τη σειρά τους τον αριθμό ταξιδιών που θα επακολουθούσαν μεταξύ Κρήτης και πρωτεύουσας, τόσο από τις ίδιες όσο και από τις οικογένειές τους.

Έτσι, τα πλοία που ένωναν το νησί με άλλους προορισμούς, αποτελούσαν γέφυρες επικοινωνίας, που με την πάροδο του χρόνου γίνονταν όλο και πιο απαραίτητες. Η κατάσταση των πλοίων, ο βαθμός ασφάλειας του ταξιδιού, οι συνθήκες του πλου και άλλα σχετικά ζητήματα έγιναν θέματα συζήτησης στον τοπικό Τύπο και μεταξύ των μετακινούμενων Κρητικών. Οι εφημερίδες εμφάνιζαν όλο και πιο συστηματικά διαφημίσεις εταιριών που εξυπηρετούσαν τη γραμμή Κρήτης-Πειραιά. Σχόλια και επικρίσεις για τις συνθήκες ταξιδιού έκαναν την εμφάνισή τους ενίοτε στα φύλλα του Τύπου.

Μνημειώδεις, επίσης, έχουν μείνει από γενιά σε γενιά μέσα στις οικογένειες ιστορίες που εκτυλίσσονταν κατά τον πλου ή με την άφιξη στον Πειραιά. Για ανθρώπους που φοβισμένοι ταξίδευαν για πρώτη φορά στην πρωτεύουσα κι αναζητούσαν στον Πειραιά τον συγχωριανό τους ανάμεσα σε εκατοντάδες άγνωστα πρόσωπα, για γονείς που φόρτωναν στα πλοία τυριά, τσουβάλια με χόρτα και κοτόπουλα που θα σφαγιάζονταν στα μπαλκόνια της πρωτεύουσας, για ασθενείς που κουβαλούσαν στα νοσοκομεία της Αθήνας τενεκέδες με λάδι για να φιλέψουν τον γιατρό που θα τους εγχείριζε.

Ο Χαράλαμπος Μπουρνάζος έγραφε στην περιγραφή του για το πρώτο του ταξίδι στην Αθήνα: «Θέση βέβαια… διακεκριμένη. Κατάστρωμα σε καράβι σκυλπνίχτση τσ’ εποχής, με συνταξιδιώτες καλογέρους, παπάδες, ζευγάδες, ψαράδες, πουλάδες, μια μάλιστα έκαμε τ’ αυγό κι εκακάριζε διαλαλώντας το και με ξύπνησε ό,τι που ‘λεγε να με πάρει ο ύπνος. Πλήθος ήτανε τ’ ορνιθοβρόχι, πουλάδες και πετεινοί, που φέρναν ή μπέβαν για χαιρετισμό χωριανοί σε φίλους, συντέκνους, συγγενείς και οφικιάλους του γκουβέρνου. Σ’ έναν μάλιστα, το Δημήτρη το Μαρκαντώνη, είχανε σταλμένους μια εικοσιπενταριά πετεινούς, κι είντα να τσι κάμει ο άθρωπος; Να τρώει κάθε μέρα κόκορα, στο τέλος θαν αρχίνιζε να κράζει κι ο ίδιος. Έπιασε για τούτο κι έκαμε κοτέτσι τον ακάλυπτο τση πολυκατοικίας» (Ελευθερόπολις, 2011).

Η Χρυσή Σπυριδάκη ανακαλεί ευτράπελα που άκουγε μέσα στην οικογένεια ως παιδί για συντοπίτες τους που έκαναν το παρθενικό ταξίδι τους στην πρωτεύουσα, αλλά και αναμνήσεις των παιδικών ταξιδιών της με το πλοίο στη δεκαετία του 1970: «Θυμάμαι τους ανθρώπους να είναι πάνω στο κρεβάτι τους, να ανοίγουνε τα μπολάκια τους για να τρώνε όταν έφευγε το πλοίο κι εκεί υπήρχε κάθε λογιών μυρωδιά. Δηλαδή από λαχανοντολμάδες, μέχρι… δεν ξέρω τι, φασολαδα, μέχρι… καθώς ανοίγανε τα μπολάκια διέρρεε μέσα στον διάδρομο κάθε λογής μυρωδιά φαγητού. Εμένα η αίσθηση που μου έχει μείνει είναι ότι ήταν πολύ δυσάρεστη μυρωδιά».

Οι άνθρωποι αυτοί, μετακινούμενοι μόνιμα ή προσωρινά, μετέφεραν στα πλοία όχι μονάχα τα προϊόντα τους, αλλά και τον τόπο του σπιτιού τους. Προσπαθούσαν να προσδώσουν σε όλη τη διαδικασία του ταξιδιού μια οικειότητα, να δημιουργήσουν έναν γνώριμο θύλακα στους κοινόχρηστους χώρους του πλοίου, να κουβαλήσουν στην πρωτεύουσα και στους δικούς τους αυτό που είχαν στα σπίτια τους. Ως έναν βαθμό, το ναυάγιο του πλοίου «Ηράκλειο» τον χειμώνα του 1966 κλόνισε αυτήν την κατάκτηση των ταξιδιωτών. Τους υπενθύμισε ότι όσο κι αν συμπεριφέρονταν μέσα στα πλοία σαν «καθ’ ημάς» τόπους, τελικά δεν είχαν τον έλεγχό τους, δεν μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλειά τους.

Έτσι ενδεχομένως μπορεί να ερμηνευθεί το πρόταγμα που εμφανίστηκε αμέσως μετά το ναυάγιο, για την ίδρυση μιας ναυτιλιακής εταιρίας κοινοπραξίας μόνο από Κρητικούς. Ήταν σαν οι κάτοικοι του νησιού να προσπαθούσαν να εγγυηθούν την ασφάλειά τους μέσω της συν-τοπικότητας. Δεν επρόκειτο μόνο για την ίδρυση μιας κοινοπραξίας που θεωρητικός στόχος της δεν θα ήταν το οικονομικό κέρδος αλλά οι άριστες συνθήκες του σκάφους και του ταξιδιού. Επρόκειτο για την προστασία που θα εξασφάλιζαν ο ένας στον άλλον, οι Κρητικοί που ήθελαν να μοιράζονται τις ίδιες επιθυμίες και ανάγκες.

Λίγες μέρες μετά το ναυάγιο, τοπική εφημερίδα έγραφε: «Όμως για το τι πρέπει να γίνη από τώρα και ύστερα πρέπει να ενδιαφερθώμεν όλοι. Πρώτα για να μη ξαναθρηνήσωμε τέτεια συμφορά. Και ύστερα για να παύση η εκμετάλλευση από λίγους ασυνείδητους των αναγκών που μας φέρνουν στα βαπόρια των. Για μια αρώστεια, για μια χαρά ή για μια λύπη. Για να κάμουν εμπόριο όσοι ενδιαφέρονται γιαυτό. Και επί τέλους για κάθε ανάγκη που μας δημιουργεί η βιοπάλη για τη ζωή μας και των δικών μας». Μία από τις δημοσιεύσεις για την προώθηση μιας κρητικής ναυτιλιακής κοινοπραξίας έγραφε: «ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ Α.Ε. ΚΡΗΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ».