Το λοιμοκαθαρτήριο στην Καλαμαριά

Το δημόσιο λοιμοκαθαρτήριο ή απολυμαντήριο της Καλαμαριάς υπήρξε για πολλούς πρόσφυγες το πρώτο σημείο αποβίβασης. Στην περιοχή υπήρχαν από την εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συμμαχικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν από το ελληνικό κράτος για την απολύμανση και στη συνέχεια την καραντίνα χιλιάδων προσφύγων, με σκοπό την αποφυγή μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών. 

Το πρώτο μεγάλο κύμα προσφύγων που αποβιβάστηκε στην Καλαμαριά ήταν οι πρόσφυγες που ήρθαν από το Καρς, τον Πόντο και τις περιοχές του Καυκάσου (Σοχούμ, Βατούμ, Τσάλκα) το 1920 και το 1921. Η υπογραφή της συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ μεταξύ της Σοβιετικής Ρωσίας και των Κεντρικών Δυνάμεων δύο χρόνια νωρίτερα παραχωρούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τα εδάφη αυτά που είχαν παραμείνει υπό ρωσική κυριαρχία από την εποχή του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1877-1878. Οι πρόσφυγες που ήθελαν να φύγουν από την τουρκική διοίκηση έφθασαν στην Καλαμαριά με πλοία που έφυγαν από το Βατούμ. Πολλοί ταλαιπωρημένοι από τις κακουχίες και την περιπλάνηση στα ρωσικά λιμάνια για μήνες, την πείνα και την εξάντληση είχαν ασθενήσει με τύφο, δυσεντερία και άλλες μολυσματικές ασθένειες. Όταν έφτασαν στο λοιμοκαθαρτήριο τους ξεγύμνωσαν και τοποθέτησαν όλα τα ρούχα και τα υπάρχοντά τους σε κλίβανο ενώ ταυτόχρονα υποχρεώθηκαν να κάνουν μπάνιο με κρύο νερό και να κουρευτούν. Στη συνέχεια διέμειναν σε γειτονικούς καταυλισμούς όπου παρέμεναν απομονωμένοι και δεν τους επιτρέπονταν η  έξοδος. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο λοιμοκαθαρτήριο χιλιάδες πέθαναν από τις άθλιες συνθήκες διαμονής και τις ασθένειες ενώ πολλοί υγιείς ασθένησαν με ελονοσία, ενδημική αρρώστια στις παραθαλάσσιες περιοχές της Μακεδονίας. 

Σύμφωνα με τον αυτόπτη μάρτυρα, πολιτικό εκπρόσωπο των Ελλήνων του Καυκάσου και μετέπειτα βουλευτή Πέλλας, Γρηγόρη Τηλικίδη, μεταφέρθηκαν από τον Καύκασο στη Θεσσαλονίκη κατά τα έτη 1920-1921 συνολικά 52.878 άνθρωποι και 7.737 ζώα. Από αυτούς, επτά με οκτώ χιλιάδες πέθαναν από τις κακουχίες καθ’ οδόν για το Βατούμ ενώ από τους Καυκάσιους που έφτασαν στην Ελλάδα θα πεθάνουν στην Καλαμαριά περίπου 20.000 με 22.000.

Η εμπειρία της απολύμανσης και της παραμονής σε καραντίνα σε ένα αφιλόξενο μέρος όπου την εποχή εκείνη δεν υπήρχε τίποτε άλλο πέρα από βαλτόνερα, ιδίως μετά τις ταλαιπωρίες που υπέστησαν τα προηγούμενα χρόνια, υπήρξε ιδιαίτερα τραυματική. Ιδίως για τις γυναίκες το κούρεμα των μαλλιών τους υπήρξε μια βίαια και ταπεινωτική επέμβαση στο σώμα τους. Η διαδικασία αυτή έκανε τους πρόσφυγες να νιώσουν εν πολλοίς ανεπιθύμητοι, φορείς μολυσματικών  ασθενειών, «βρώμικοι ανατολίτες». 

Παρόμοιες σκηνές επαναλήφθηκαν τα επόμενα δύο χρόνια όταν ξεκίνησαν να φτάνουν στο λοιμοκαθαρτήριο πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Απολύμανση, καραντίνα και απομόνωση. Οι ανάγκες τώρα ήταν μεγαλύτερες και χτίστηκαν νέοι καταυλισμοί με ξύλινα σπίτια ενώ η επικοινωνία με τον έξω κόσμο ήταν ευκολότερη. 

Στη φωτογραφία που παρουσιάζεται εδώ και βρέθηκε στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου δύο γυναίκες βοηθούν ένα κορίτσι να λουστεί. Η φωτογραφία προέρχεται από τη συλλογή φωτογραφιών του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού ο οποίος συμμετείχε στο έργο της περίθαλψης και της σίτισης των προσφύγων της Καλαμαριάς. Η τεκμηρίωση αναφέρει ότι πολλά κορίτσια και γυναίκες έσπευδαν να λουστούν για να αποφύγουν το υποχρεωτικό κούρεμα. Πολλές που δεν το απέφυγαν κράτησαν τις κομμένες τους κοτσίδες. 

…ερχόμαστε εδώ, που είναι η πλαζ, απέναντι μας έβγαλε το πλοίο, με σιδερένιες μαούνες, μας βγάζουν εδώ. Ήταν μια ξύλινη σκάλα, ανεβαίναμε, να ’ρθουμε προς τα εδώ. Εκεί ήταν κάτι απολυμαντήρια και παίρναν τον κόσμο για απολύμανση και τους κόβαν τα μαλλιά, γυναίκες και άνδρες. Τι να κάνει ο μπαμπάς μου! Κάτι λεφτουδάκι που είχε, τάισε εκεί έναν, του λέει, «Βάστα αυτά και μη μας κάνετε κλίβανο, ούτε να μας κόψετε τα μαλλιά». Ήταν οι αδελφές μου με μεγάλα μαλλιά. Τα πήραν τα χρήματα, μας άφησαν…

Απόσπασμα από προφορική μαρτυρία του Παναγιώτη Ευθυμιάδη. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1917, έφτασε στην Καλαμαριά το 1923. Πηγή: Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς. 

Στο δεύτερο τεκμήριο παρουσιάζεται η λογοτεχνική αποτύπωση της καραντίνας. Πρόκειται για απόσπασμα από το έργο της  Ιφιγένειας Χρυσοχόου, Ξεριζωμένη γενιά, Το χρονικό της προσφυγιάς στη Θεσσαλονίκη, Φιλιππότης, δ΄ έκδ. , Αθήνα 1988 όπου με έντονο και κοφτό λόγο αποδίδονται οι συνθήκες ζωής των προσφύγων. Αξίζει να τονιστεί η σωματικότητα που διέπει όλο το απόσπασμα. Το κρύο στα κορμιά, η αίσθηση στριμώγματος, η ασθένεια, οι μυρωδιές. 

Στο τρίτο τεκμήριο παρουσιάζονται δημοσιεύματα της Εφημερίδος των Βαλκανίων των ετών 1920 και 1921 σχετικά με τη μεταχείριση και τι συνθήκες διαβίωσης των Καυκασίων στην Καλαμαριά και ένα ακόμη απόσπασμα για την εμπειρία της καραντίνας από το βιβλίο Γεώργιος Ν. Λαμψίδης, Τοπάλ Οσμάν, ένα χρονικό μιας άγνωστης ελληνικής τραγωδίας 1914-1924, Γ. Λαδιά, Αθήναι 1976. Ο συγγραφέας  του ήρθε από το Καρς στην Καλαμαριά το 1920.