Άφιξη και εγκατάσταση

Το λιμάνι του Βόλου από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 αποτελεί τόπο υποδοχής χιλιάδων προσφύγων από διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Το πρώτο κύμα προσφύγων φτάνει στο λιμάνι το 1921: πρόκειται για 5.300 πρόσφυγες από τη Γιάλοβα, τη Νικομήδεια και την ευρύτερη περιοχή της Προποντίδας. Από αυτούς 1.828 πρόσφυγες εγκαθίστανται στο Βόλο. 

Το δεύτερο και μεγαλύτερο κύμα προσφύγων καταφθάνει στο λιμάνι του Βόλου, από τα μεσάνυχτα της Κυριακής προς τη Δευτέρα 19 Σεπτεμβρίου 1922: μια αρμάδα επιβατικών πλοίων μεταφέρει περίπου 12.000 χιλιάδες πρόσφυγες από τη Σμύρνη και τις γύρω περιοχές, μετά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού και τα θλιβερά γεγονότα της Σμύρνης. Μεταξύ αυτών και το υπερωκεάνιο «Μεγάλη Ελλάς», το οποίο μεταφέρει στοιβαγμένους 8.000 πρόσφυγες. Η μέρα αυτή της απόβασης χιλιάδων πεινασμένων και απεγνωσμένων προσφύγων στην παραλία του Βόλου καταγράφεται από τον Τ. Οικονομάκη στην εφημερίδα Θεσσαλία σ’ ένα συγκλονιστικό άρθρο με τον τίτλο «Το Μαύρο Κύμα», το οποίο θα γίνει έκτοτε κείμενο αναφοράς για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Στους πρόσφυγες του δεύτερου κύματος θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και εκείνους που φτάνουν με δικά τους καΐκια, διασχίζοντας το Αιγαίο, όπως μας αφηγείται η Ευαγγελινή Παρασκευά-Λεφάκη, πρόσφυγας πρώτης γενιάς, γεννημένη το 1910 στο Εγγλεζονήσι. Παιδί τότε, θυμάται τη μέρα της καταστροφής της Σμύρνης, το ταξίδι με το καΐκι του πατέρα της και τη δυσκολία τους να βρουν σπίτι στο Βόλο.

Το τρίτο κύμα προσφύγων φτάνει στο λιμάνι του Βόλου, μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, στις 25 και 27 Σεπτεμβρίου και αφορά τους «ανταλλάξιμους» πρόσφυγες του 1924, από τη Μερσίνα της Καππαδοκίας, τη Σαμψούντα του Πόντου και τη Καισάρεια. Στην Τουρκία στέλνονται από την Ελλάδα μουσουλμάνοι που κατοικούσαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ανάμεσά τους ήταν και οι Ρομά παππούδες του αφηγητή μας Πασχάλη Καρακώστα, γεννημένου το 1939 στο Βόλο, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να πάνε στην Τουρκία ως «ανταλλάξιμοι» μουσουλμάνοι το 1924. Ο Πασχάλης Καρακώστας αφηγείται την ιστορία των παππούδων του και πώς βρήκαν τον τρόπο να γυρίσουν πίσω στην Ελλάδα και να βαφτιστούν χριστιανοί.

Οι περισσότεροι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα, ιδιαίτερα όσοι ήρθαν με την Μικρασιατική καταστροφή, δεν έφεραν τίποτα μαζί τους, παρά μόνο τις αναμνήσεις, τις πληγές και τα τραγούδια τους. Η Αποστολία Πρώϊα, γεννημένη το 1930 στο Βόλο, τραγουδά «Τ’ Αλάτσατα», τραγούδι που έμαθε από τη μητέρα της, όπως λέει.

Στα Αλάτσατα αναφέρονται δυο πασίγνωστα τραγούδια: η παλαιότερη Αλατσατιανή, καρσιλαμάς, που δισκογραφείται λίγο πριν το 1930, γνωστή κι από την τουρκόφωνη επωδό «Άιντε γκιντελίμ», και αφετέρου το προφανώς λόγιο και νεώτερο «Στ’ Αλάτσατα είναι ένα βουνό» που αναφέρεται στη Μικρασιατική καταστροφή και εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Η εκδοχή που δίνει η Αποστολία Πρώια δεν μοιάζει με καμιά από τις δυο. Δείχνει να είναι συμπίλημα τριών διαφορετικών κομματιών, διαφορετικό από τα αποκατεστημένα τραγούδια που διαδόθηκαν μέσω των μαζικών μέσων. Πρόκειται αντιθέτως για προσωπική μνήμη, με τα προβλήματα της, τις ασυνέχειες και τα ξεθωριάσματα της κάτω από το βάρος του χρόνου. Αυτό δηλαδή που μοιάζει να είναι το ελάττωμα στο τραγούδι που λέει η Αποστολία Πρώια είναι ακριβώς αυτό που του δίνει αξία και ενδιαφέρον.

Συνέντευξη της Ευαγγελινής Παρασκευάς-Λεφάκη στην Αναστασία Κονταξή 1990, Αρχείο Οπτικοακουστικών Μαρτυριών, Τμήμα Ι.Α.ΚΑ, Παν. Θεσσαλίας

Συνέντευξη του Πασχάλη Καρακώστα στους Παναγιώτη Καρακώστα και Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Αρχείο Οπτικοακουστικών Μαρτυριών, Τμήμα Ι.Α.ΚΑ, Παν. Θεσσαλίας

Συνέντευξη Αποστολίας Πρώια-Τσάγγαρη στους Κώστα Νίκα, Μαρία Χατζηνικολάου, 8/2/19, Αρχείο Οπτικοακουστικών Μαρτυριών, Τμήμα Ι.Α.ΚΑ, Παν. Θεσσαλίας

τη σύνταξη του κειμένου και των τεκμηρίων πραγματοποίησε η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του Βόλου