Οι συνθήκες εγκατάστασης των προσφύγων της Νέας Ιωνίας έως το 1933

Η ευκολία προσέγγισης με τα πλοία και η προοπτική εργασίας έφεραν στον Βόλο 13.773 πρόσφυγες, 1.828 πριν και 11.945 μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Ο Βόλος είναι η μόνη θεσσαλική πόλη που δέχτηκε τόσο μεγάλο αριθμό προσφύγων, σε αναλογία σχεδόν 29% του πληθυσμού του. Οι πρόσφυγες αποτέλεσαν μία αρραγή και συγκροτημένη κοινότητα η οποία έδωσε το έναυσμα για τη μεταμόρφωση της πόλης και της οικονομίας της περιοχής. Το πρώτο προσφυγικό κύμα έφτασε στον Βόλο τον Ιούνιο του 1921. Πρόσφυγες από τις περιοχές της Νικομήδειας, της Προποντίδας και της Γιάλοβας αποβιβάζονται με ατμόπλοια στο λιμάνι της πόλης. Ένα μέρος αυτών των ανθρώπων εγκαταστάθηκε στη Νέα Αγχιάλο, ενώ οι υπόλοιποι διέμειναν προσωρινά σε σκηνές στις παρυφές του οικισμένου χώρου, στο τέρμα της οδού Ιωλκού. Το δεύτερο κύμα προσφύγων από την Ιωνία και την Θράκη έφτασε στον Βόλο μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το φθινόπωρο του 1922. Το τρίτο και τελευταίο κύμα έρχεται τον Σεπτέμβριο του 1924. Πρόκειται για τους ανταλλάξιμους πρόσφυγες της Σύμβασης της Λωζάνης από τις περιοχές του Πόντου και του εσωτερικού της Μ. Ασίας.

Το πρώτο διάστημα, οι τοπικές αρχές και φιλανθρωπικές οργανώσεις αντιμετώπισαν τις άμεσες ανάγκες στέγασης και περίθαλψης των προσφύγων της πόλης. Όπως συνέβη και σε άλλες πόλεις τις χώρας που δέχτηκαν πρόσφυγες, έτσι και εδώ η ανάγκη εξεύρεσης άμεσης, προσωρινής στέγασης αντιμετωπίστηκε με επιτάξεις κτιρίων, δημόσιων και ιδιωτικών, σχολείων, αποθηκών και άλλων στεγασμένων χώρων, όπως ήταν οι καπναποθήκες, οι παλιοί τούρκικοι στρατώνες και το Δημοτικό Θέατρο. Παράλληλα, πλήθος ξεπρόβαλαν οι σκηνές και τα παραπήγματα, δημιουργώντας προσφυγικούς καταυλισμούς σε διάφορα σημεία του αστικού ιστού, όπως στην πλατεία Ρ. Φεραίου, το Παλαιό Λιμεναρχείο και την πλατεία Ελευθερίας. 2.500 περίπου πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε παραπήγματα στο τέρμα της οδού Ιωλκού, σε οικόπεδα εκτός σχεδίου που διανεμήθηκαν μεταπολεμικά.     Στην πλατεία Ρήγα Φεραίου, στον χώρο του παλιού Δημοτικού Θεάτρου, δημιουργήθηκε προσφυγικός καταυλισμός από παράγκες. Εκεί, στην αρχή της οδού της 2ας Νοεμβρίου, δίπλα στον σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης, εγκαταστάθηκαν τουρκόφωνοι πρόσφυγες, οι περισσότεροι από το εσωτερικό της Μ. Ασίας. Σε αυτές τις παράγκες οι πρόσφυγες στέγασαν τις κατοικίες αλλά και τα μαγαζιά τους. 

Την περίοδο 1922-1925, λόγω της αθρόας εισροής των προσφύγων, το ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας τέθηκε σε πανελλήνια κλίμακα. Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το οποίο ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1922, συνέβαλε στη στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων. Ωστόσο, θα πρέπει να τονισθεί πως παρ’ όλες τις κρατικές παρεμβάσεις, οι στεγαστικές ανάγκες των προσφύγων ήταν τόσο διευρυμένες που οι κρατικές αυτές παρεμβάσεις δεν επαρκούσαν για την ικανοποίησή τους. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων αναζήτησε ατομικές στρατηγικές στέγασης, ή με άλλα λόγια «αυτοστεγάστηκε». Οι επιλογές στην «αυτοστέγαση» αναδεικνύουν και τις διαχωριστικές γραμμές και αντιθέσεις που παρατηρούνται στο εσωτερικό του προσφυγικού κόσμου. Από τη μία όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα κατασκεύασαν την κατοικία τους ή νοίκιασαν εντός του αστικού ιστού και από την άλλη, όσοι στερούνταν τα μέσα που θα τους επέτρεπαν να ακολουθήσουν αυτό το παράδειγμα, εγκαταστάθηκαν γύρω και μέσα στους προσφυγικούς συνοικισμούς, σε πρόχειρες και αυτοσχέδιες αυθαίρετες κατασκευές.

Στον  Βόλο, όπως και στις περισσότερες ελληνικές πόλεις,  η στέγαση των προσφύγων αποτέλεσε το πρώτο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας που εφαρμόσθηκε. Ακολουθώντας την οδό 2ας Νοεμβρίου προς τον Βορρά συναντά κανείς τον χείμαρρο Κραυσίδωνα. Η περιοχή που απλωνόταν στο βόρειο μέρος του χειμάρρου, ένα τοπίο δίχως βλάστηση, ένας «ξηρός» κάμπος, γι’ αυτό και η ονομασία της περιοχής «Ξηρόκαμπος», επιλέχτηκε ως τόπος οριστικής εγκατάστασης 6.000 Μικρασιατών προσφύγων. Εκεί ιδρύθηκε το 1924 ο προσφυγικός συνοικισμός της Νέας Ιωνίας. Η στέγαση σήμαινε την παροχή μικρού οικοποπέδου και έτοιμου οικήματος, το οποίο οι δικαιούχοι έπρεπε να αποπληρώσουν με μορφή δεκαπενταετούς δανείου. Τον πυρήνα των πρώτων σπιτιών αποτελούν 10 τετράγωνα με τα ονόματα Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ, Η, Θ, Ι, Κ, κτισμένα γύρω από την πλατεία της Ευαγγελίστριας το 1924. Πρόκειται για 776 μονόχωρα οικήματα επιφάνειας 15-20 τ.μ. Τα επόμενα χρόνια κτίστηκαν κι άλλες ομάδες προσφυγικών σπιτιών. Το 1925 ο συνοικισμός επεκτάθηκε με την κατασκευή των «τσιμεντένιων», 356 οικημάτων καλύτερης κατασκευής και μεγαλύτερης χωρητικότητας από τα προηγούμενα. Ένα χρόνο αργότερα, κάτω από την πίεση του στεγαστικού προβλήματος, ανακοινώθηκε η κατασκευή πρόσθετων οικισμών, των «γερμανικών». Εκεί θα εγκατασταθούν, το 1928, 323 οικογένειες. Οφείλουν το όνομά τους στην γερμανική εταιρεία Danziger Hoch- und Tiefbaugesellschaft mbH και στον γερμανό αρχιτέκτονα Adolf Sommerfeld που κέρδισαν τον διεθνή διαγωνισμό της Κοινωνίας των Εθνών για την κατασκευή 10.000 προκατασκευασμένων κατοικιών για την στέγαση των προσφύγων στην Ελλάδα.  Τον Μάρτιο του 1927 παραχωρήθηκαν μονόχωρα οικήματα-δωμάτια, τα λεγόμενα «τζαμαλιώτικα», σε 104 οικογένειες. Οι προσφυγικές αυτές οικογένειες έμειναν από το 1922 στην καπναποθήκη του Τούρκου ανταλλαχθέντος Μουσταφά Τζαμαλή, επί των οδών 2ας Νοεμβρίου και Ξενοφώντος και σε αυτό ακριβώς το γεγονός οφείλουν το όνομά τους. Μεταξύ 1928-29, 300 οικογένειες εγκαταστάθηκαν στα «πέτρινα», σε ισόγειες διπλοκατοικίες σχετικά ευρύχωρες και με μεγαλύτερο οικόπεδο. Στη δεκαετία του 1930, τέλος, ανοικοδομούνται άλλες 152 ισόγειες κυρίως κατοικίες, με δύο δωμάτια και μικρό κήπο. Η κατασκευή τους είχε ξεκινήσει επί δημαρχίας Κώστα Καρτάλη και σε αυτό το γεγονός οφείλουν το όνομά τους. Ωστόσο, πέρα από αυτά τα οργανωμένα σχέδια στεγαστικής πολιτικής οι παράγκες και οι αυτοσχέδιοι καταυλισμοί των μικρασιατών προσφύγων θα συνεχίσουν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορα σημεία της πόλης για αρκετό διάστημα μετά την έλευσή τους.