Το Ισλαχανέ: γειτονιά, κατοικία, σχολείο

Η Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ ή αλλιώς Ισλαχανέ βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου, μεταξύ των σημερινών οδών Αποστόλου Παύλου  και Ελένης Ζωγράφου. Το συγκρότημα αποτελούνταν από τρία κτίρια, εκ των οποίων δύο βρίσκονταν εντός και ένα εκτός των τειχών.

Στην περιοχή προϋπήρχε το κτιριακό συγκρότημα του Νουμάν Πασά (τζαμί, ιεροσπουδαστήριο, ορφανοτροφείο, μαυσωλείο και χαμάμ). Το Ισλαχανέ ξεκίνησε τη λειτουργία του γύρω στα 1875 μέσα στο πλαίσιο των εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων του οθωμανικού κράτους. Αποστολή του ήταν η περίθαλψη και η τεχνική εκπαίδευση ορφανών παιδιών. Το Ισλαχανέ σταδιακά επεκτάθηκε. Στο γύρισμα του αιώνα (1902) χτίστηκε το κτίριο εκτός των τειχών που στέγασε το ξυλουργείο, το μηχανουργείο και το σιδηρουργείο της σχολής και είναι το μοναδικό που διασώζεται μέχρι σήμερα. Μετά το 1912 το συγκρότημα περνάει στην ιδιοκτησία της Μουφτείας. Από το 1920 και έπειτα το κτίριο του μηχανουργείου ενοικιάζεται σε ιδιώτες για να το χρησιμοποιήσουν ως βιομηχανικό κτίριο. Η οικογένεια Αξυλιθιώτη ήταν αυτή που το ενοικίασε από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 μέχρι το 1989, συνδέοντας το όνομα της με το κτίριο. Το 2003 το κτίριο παραχωρήθηκε από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, η οποία συνέταξε μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης του μνημείου. Ο Πολυχώρος Πολιτισμού  Ισλαχανέ, πρώην Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ, λειτουργεί από το 2017 από την Υπηρεσία Νεωτέρων  Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κεντρικής Μακεδονίας και φιλοξενεί μόνιμη έκθεση για την ιστορία του συγκροτήματος και του εργοστασίου, περιοδικές εκθέσεις, δράσεις, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες και ποικίλες εκδηλώσεις που αναδεικνύουν την ιστορία του συγκροτήματος και της γειτονιάς. Η λειτουργία του Πολυχώρου επανέφερε σε χρήση το όνομα Ισλαχανέ, ένα όνομα που χρησιμοποιήθηκε για την ευρύτερη περιοχή μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. 

Το κτίριο των κοιτώνων στέγασε αρχικά μουσουλμάνους πρόσφυγες από τα περίχωρα της Θεσσαλονίκης και μετά το 1922 προσφυγικές οικογένειες από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τη Θράκη. Πολλές από αυτές παρέμειναν στο κτίριο μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν τους αποδόθηκαν οικίες σε άλλα σημεία της πόλης. Το κτίριο στη συνέχεια έπεσε σε αχρησία και κατεδαφίστηκε το 1980 για να ολοκληρωθεί η χάραξη της οδού Ολυμπιάδος.  

Για το κτίριο των κοιτώνων, τις συνθήκες διαβίωσης μέσα σε αυτό, την ανθρωπογεωγραφία του, την αυτοοργάνωση και την αλληλεγγύη των ενοίκων του τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 μιλήσανε στις μαρτυρίες τους η Γεωργία Σαρηγιαννίδου και ο Τάσος Κεφαλίδης. Η Τούλα Μαρκοπούλου μίλησε για το αυτοοργανωμένο νηπιαγωγείο στο οποίο «φοίτησαν» ορισμένα παιδιά της γειτονιάς και ο Κωνσταντίνος Λουκίδης για την ιστορία του καφενείου του παππού του στην οδό Αποστόλου Παύλου. Και οι τέσσερις αφηγήσεις όπως και άλλες [1] συλλέχθηκαν από την Αρετή Κονδυλίδου, αρχαιολόγο-κοινωνική ανθρωπολόγο της Υπηρεσίας Νεωτέρων  Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κεντρικής Μακεδονίας, με αφορμή το ανοιχτό κάλεσμα που διοργάνωσε ο Πολυχώρος για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2019 για συλλογή υλικών και άυλων τεκμηρίων που αφορούσαν τη γειτονιά του Ισλαχανέ. Οι μαρτυρίες αφηγούνται τη μικροϊστορία της γειτονιάς και των ανθρώπων της, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν προσφυγικής καταγωγής ενώ πρόσθετες μαρτυρίες που συλλέχθηκαν για την μόνιμη έκθεση του Πολυχώρου επικεντρώθηκαν στην καθημερινότητα των εργατών του μηχανουργείου Αξυλιθιώτη. 

Το κτίριο του σχολείου του Ισλαχανέ, που βρισκόταν εντός των τειχών, στέγασε από το 1925 το Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων (στη θέση περίπου του σημερινού Γ΄ Γυμνασίου και Λυκείου) [2] και συγκέντρωσε τον μαθητικό κόσμο της Άνω Πόλης. Σε άρθρο της Εφημερίδας των Βαλκανίων της 6.1.1929 ο Νίκος Καστρινός παρουσίασε τα Γυμνάσια της Θεσσαλονίκης, μένοντας επί μακρόν στο Γ΄ Γυμνάσιο και στις άθλιες κτιριακές του εγκαταστάσεις: «Είναι πραγματικά προσφυγικό Γυμνάσιο, διότι όλοι όσοι φοιτούν είναι πρόσφυγες που έχουν μέσα τους τη φλόγα να μορφωθούν αλλά δεν έχουν τα μέσα. Από απόψεως κτιρίου τόσον εξωτερικώς όσο και εσωτερικώς είνε κάτι παραπάνω από αίσχος, η αθλιότης του για να περιγραφή θα είταν δυσκόλως πιστευτή, διότι δεν μπορώ να φανταστώ ακαταλληλότερον και αθλιέστερον κτίριον. Απορώ πως το βρήκαν οι αρμόδιοι και το εχρησιμοποίησαν για σχολείο. Ασφαλώς οι σταύλοι των υποστατικών των είνε καλύτεροι».  

[1] Τα αποσπάσματα όλων των μαρτυριών μπορούν να εντοπιστούν εδώ: http://www.ppxi.gr/index.php/2020-10-29-10-48-24

[2] Το Γ΄ Λύκειο Θεσσαλονίκης έχει πάρει το όνομα του μαθητή του Γιώργου Ιωάννου, λογοτέχνη που έχει εντάξει συχνά τη γειτονιά του Ισλαχανέ στα κείμενά του.